اشاره
سوم اردیبهشت ماه، روز بزرگداشت شیخ بهایی، عالم کم نظیر، فقیه و حکیم فرزانه است. او که از شاگردان شهید ثانی و از افتخارات جهان اسلام به شمار می آید. شیخ بهایی در طول حیات پربار خویش، به نقاط مختلف جهان سفر کرد و از محضر استادان برجسته، در رشته های گوناگون استفاده نمود و در بسیاری از دانش ها متبحّر گردید. او با ارائه حدود صد اثر ارزنده در شاخه های مختلف علم و تربیت شاگردان بسیار که هر کدام منشأ برکت های فراوان بودند، به جهان اسلام روشنایی بخشید.(1) میراث ماندگار شیخ، هنوز پس از قرن ها چراغ راه پویندگان دانش و دین است.

تولد و کودکی
شیخ الاسلام والمسلمین، شیخ بهاءالدین محمدبن عزالدین، معروف به شیخ بهایی، در سوم ذیحجه سال 953 ه.ق در روستای جَبَع از ناحیه بَعلبَک لبنان دیده به جهان گشود.(2) پدرش عزالدین حسین با انتخاب نام محمد، رسالتی سنگین بر دوش کودک قرار داد که نور آیین محمدی6 را در جهان بگستراند.

محمد، روزگار کودکی را در دامان مادری مهربان و پارسا، و پدری باایمان و پرتلاش سپری کرد و با آداب مسلمانی و قرائت قرآن و احادیث پیامبر6 و امامان: آشنا شد. او با صفای کودکی، نماز و دیگر وظایف دینی را انجام می داد و در کلاس درس پدر، بسیار مشتاق و کوشا بود.

______________________________

1. علی حائری و همکاران، روز شمار قمری، ص 282.

2. محمود مهدی پور، شیخ بهایی، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1377، چ 2، ص 12.
36

خاندان شیخ بهایی
پدر بزرگوار شیخ بهایی، عزالدین حسین که جد بزرگوارش، حارث هَمْدانی، از یاران باوفای حضرت علی علیه السلام بود، از فقیهان و دانشوران بزرگ قرن دهم هجری است. او در بسیای از علوم آن عصر، از جمله فقه، اصول، ریاضی، تفسیر، تاریخ و لغت مهارت داشت. وی از شاگردان شهید ثانی است که پس از شهادت استادش در زمان حکومت عثمانی، رهسپار مرکز شیعی آن زمان، پرداخت.(1) از وی خواست به قزوین، پایتخت صفویان برود. او نیز پذیرفت و به عنوان شیخ الاسلامِ حکومت یعنی ایران شد و در اصفهان به تدریس علوم اسلامی مشغول گردید. در این زمان، شاه طهماسب صفوی صفویه برگزیده شد. وی سال ها با همین منصب، در هرات و مشهد به ارشاد و هدایت مردم

جوانی
شیخ بهایی در هفت سالگی همراه پدر بزرگوارش به ایران آمد. او از این زمان به بعد، به آموختن علوم گوناگون پرداخت و عاشقانه در پی فراگیری دین و دانش و هنر رفت. زندگی در خانه پدری دانشمند، هم نشینی با دانشمندان زمان، تلاش و کوشش، محبت و علاقه فراوان به خاندان پیامبر6، زمینه مساعدی برای پیشرفت محمد فراهم ساخت.

او افزون بر دانش های مرسوم زمان، در کسب علوم سرّی و غریبه هم کوشا بود. به زودی ذکر خصوصیات محمدبن عزالدین در محافل و مجالس علمی و ادبی انتشار یافت و شهره آفاق گردید و تلاش ها و اخلاص ها، از او عالمی بزرگ و فقیهی فرزانه ساخت که به شیخ بهاء الدین معروف شد.(2)

شیخ بهایی و زبان آموزی
شیخ بهایی که در کودکی وارد ایران شده بود، از همان دوران، علاقه وافری به یادگیری زبان فارسی نشان داد و سرانجام با مکالمه، ترجمه و نگارش به زبان فارسی به خوبی آشنا گردید؛ به حدی که در سرودن اشعار زیبای فارسی، به ویژه به سبک عراقی، از خود توانایی نشان داد. شیخ بدون تردید به سه زبان مهم و رایج عصر خویش، مسلط بود و عربی، فارسی و ترکی را به خوبی می فهمید و به آن گفت وگو می کرد. او آثار فراوانی به فارسی و عربی دارد. سفرهای طولانی شیخ

______________________________

1. جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، قم، معروف، چ 1، ص 195.

2. شیخ بهایی، ص 25.
37
ترکی را ثابت می کند؛ افزون بر اینکه شعرهایی نیز به زبان ترکی در کتاب به آذربایجان شوروی و ایران در لباس درویشی در مناطق تحت نفوذ دولت عثمانی، آشنایی او به زبان کشکول خود آورده است.(1)

شیخ بهایی و علم فقه
علم فقه، علمی مهم است که برنامه ها و تکالیف دینی یک دیندار را مشخص می کند. استدلال در زمینه مسائل شرعی و احکام دین، در تخصص عالمان دین شناس و فقیهان بزرگوار است.

شیخ بهایی در این علم، کوشش فراوانی برای رشد اطلاعات دینی و فرهنگ مذهبی مردم از خود نشان داد. او به منظور گسترش علم فقه، نوزده کتاب و رساله در سطوح مختلف نوشت(2) که بیشتر در قالب رسالات، حواشی یا شرح بر دیگر متون فقهی ارائه شده است. جامع عباسی، یکی از کهن ترین و جامع ترین رساله های فقهی فارسی است که به درخواست شاه عباس کبیر و برای فارسی زبانان نوشته شده است.

شیخ بهایی و علم حدیث
حدیث، دریچه ای است که انسان را به دانش بیکران الهی می رساند و احادیث معتبر معصومان: گنجینه ای است که فقر فرهنگی جامعه بشری را برطرف می سازد. از این رو، عالمان بزرگوار اسلام، در حفظ، نقل، ترجمه، شرح، تدریس و فهم حدیث و شناخت راویان آن، زحمات فراوان کشیده اند.

شیخ بهایی از علم حدیث اطلاعات چشم گیری داشت و در نشر و آموزش حدیث و دفاع از افکار و اندیشه های معصومان: کوشا بود. کتاب هایی که از این فقیه فرزانه و حدیث شناس بزرگ در دسترس است عبارتند از: حبل المتین، شرح من لا یحضره الفقیه، اربعین، حدائق الصالحین، ترجمه رساله امامیه و شرح اربعین که از کتاب های ارزشمند شیعیان به شمار می آیند.(3)

شیخ بهایی و علم ریاضیات
شیخ بهایی از کودکی، دانش ریاضی را آموخت و خود به تألیف کتاب هایی در این زمینه پرداخت. او خلاصة الحساب را نوشت که حدود سه قرن در حوزه های علوم دینی، تدریس می شده است.

از دیگر کتاب های او در علم ریاضی، بحرالحساب، جبر و مقابله، حاشیه بر خلاصة الحساب و

______________________________

1. همان، ص 26.

2. نک: شیخ بهایی، صص 32 ـ 35.

3. گلشن ابرار، ص 201.
38
رساله حساب فارسی است که اطلاعات گسترده ای به صورت فشرده در آنها آمده است.(1)

فعالیت های وی در زمینه ریاضی، او را در ایران و حتی جوامع اروپایی مطرح کرده است. هرچند نقش ابتکاری او در این گونه فعالیت ها خیلی مورد توجه آنها نیست، ولی آثار متعدد و می کند.(2) اقدامات عملی که معمولاً به شیخ نسبت داده می شود، او را در شمار ریاضی دانان نامی قرن یازدهم و حتی در برخی موارد، به عنوان آخرین ریاضی دان قابل ذکر در جوامع اسلامی مطرح

شیخ بهایی از علم تا عرفان
شیخ بهایی در دانش های زمان، یگانه بود و از علوم مختلف بهره و اطلاع فراوان داشت. او هم در علوم تاریخی مانند تراجم و رجال، هم در علوم ادبی مانند صرف و نحو، و هم در زمینه علوم عقلی و نقلی صاحب نظر بود. آگاهی وی از علوم طبیعی هم گسترده و عمیق به نظر می رسید. البته شیخ هرگز به این علوم نبالید و آن را مایه خودبرتربینی قرار نداد و این دانش ها، هرگز بُتی نشد که شیخ را از خدمت به خلق و حرکت عرفانی و الهی باز دارد. او علم غرور آفرین را قیل و قال مدرسه می دانست. اشعار شیرین شیخ درباره علم زدگی و دانش های بدون معنویت، گویای روح عرفانی اوست، آنجا که می سراید:

علم رسمی سر به سر قیل است و قال
نه ازو کیّفیتی حاصل نه حال
علم نبود غیر علم عاشقی
مابقی تبلیس ابلیس شقی(3)
هنر
شیخ بهایی، دانش و هنر را در خدمت آرمان های مکتبی و ایمان مذهبی فرا گرفته بود. گرچه برترین هنر، فتح قله های بلند عرفان، زهد، جهاد و آزادی است که شیخ با فتح آن، به هنر نمایی دیگر نیاز ندارد، ولی توان و تلاش این فقیه فرزانه در استفاده از روش ها و ابزارهای گوناگون برای نشر اندیشه های اسلامی، شایان الگو گرفتن است. شیخ در هنرهای معماری، داستان نویسی، شعر، خوشنویسی و برخی شاخه های دیگر هنری مهارت داشت.

در هنر معماری، شیخ بهایی یادگارهای بسیاری به جا گذاشته است که در تاریخ اصفهان و

______________________________

1. شیخ بهایی، ص 45.

2. محمد قصری، سیمایی از شیخ بهائی در آیینه آثار، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1374، چ 1، ص 19.

3. شیخ بهایی، ص 44.
39
ایران، و بلکه جهان پرآوازه است. از آن جمله می توان به تقسیم آب زاینده رود، شاخص تعیین اوقات روز در مسجد امام اصفهان، منارجنبان که بر اساس اصول ریاضی و مهندسی شکل گرفته است، حمام معروف شیخ بهایی که با استفاده از یک شمع، مخزن آن در حد مورد نیاز گرم بوده است، قنات زرین کمر و کاریز نجف آباد اصفهان اشاره کرد که آوازه هنر معماری شیخ را به همه جای جهان رسانده است.(1)

شیخ و ادبیات
شیخ بهایی، در زمینه ادبیات بسیار فعال بود. اشعار فارسی و عربی او، شامل مثنویات اخلاقی و عرفانی نان و حلوا، نان و پنیر و شیر و شکر، فرا راه مشتاقان اخلاق و عرفان است. همچنین هنر داستان نویسی شیخ بهایی در کتاب شیرین پند اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش جلوه کرده است. شیخ در این کتاب، نظریات اجتماعی ـ اخلاقی مفیدی را به زبان گربه و موش بیان می کند. او موش را «نفس اماره» و هوس های بی حد و مرز انسان می انگارد و گربه را در نقش «نیروی تخیل» و خیال پرداز به کار می گیرد.(2)

علم نحو
نخستین گام ورود به معارف شکوهمند اسلامی، آشنایی کامل به زبان قرآن است. این آشنایی برای طالبان آن، با فراگیری دو علم صرف و نحو آغاز می شود. شیخ بهایی با نگارش کتاب صمدیه، نزدیک به پنج قرن است نام خود را در قالب اصلی ترین کتاب های دینی، در راستای آشنایی با علوم اسلامی، یعنی جامع المقدمات حفظ کرده است. این در حالی است که تاریخ او را به عنوان عالمی نحوی نمی شناسد و به اثر او، تنها به دید بررسی آثار بزرگان علم نحو می نگرد.(3)

قرآن و دعا
قرآن مجید، سرچشمه جوشان علوم اسلامی است و شیخ بهایی از کودکی با این چشمه شیرین و گوارا آشنایی داشت. او آب گوارای وحی را فراوان نوشیده و علم تفسیر را به خوبی آموخته بود. برخی نوشته های وی در تفسیر عبارتند از: عروة الوثقی در تفسیر سوره حمد؛ عین الحیاة؛ شرح تفسیر بیضاوی؛ و حواشی تفسیر کشاف.

______________________________

1. اسداللّه بقایی، شیخ بهایی در آیینه عشق، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1376، چ 2، صص 252 ـ 253.

2. شیخ بهایی، ص 37.

3. سیمایی از شیخ بهایی در آیینه آثار، ص 134.
40
 

شیخ بهایی همچون دیگر عالمان اسلام، به دعا و نیایش توجه فراوان داشت. خود وی اهل دعا بود و اشعارش نیز روح نیایشگر و خاشع او را در برابر پروردگار جهان نشان می دهد. شیخ معنای عمیق دعا را به خوبی احساس می کرد و سعی فراوان داشت تا مردم مسلمان نیز با معانی ادعیه آشنا شوند. شیخ بهایی برای آشنایی مردم با دعاها، سه کتاب ارزشمند به نام های شرح دعاهای صباح، هلال و مفتاح الفلاح را به رشته تحریر درآورد.(1)

شاگردان شیخ بهایی
شیخ بهایی، اقیانوس ژرفی بود که تشنگان فراوانی از آب گوارا و شیرین دانش وی نوشیدند. از نخبگان و فرزانگان دوران که خوشه چین خرمن پرفیض شیخ بهایی بودند، می توان ملاصدرای شیرازی، ملامحسن فیض کاشانی، فیاض لاهیجی، محقق سبزواری، سیدحسن کرکی، سیدماجد بحرانی و ملامحمدتقی مجلسی را نام برد که هر کدام از آنها، خدمتی بزرگ به دنیای اسلام ارائه دادند و نقشی عظیم در هدایت جامعه بشری ایفا کردند.(2)

سفرهای شیخ بهایی
سیر و سیاحت از ویژگی های زندگی شیخ بهایی است. سفرهای فراوان او به سرزمین های گوناگون، سبب کسب تجربه و بهره مندی از بزرگان علم و دین در سرزمین های مختلف بود. یکی از نویسندگان درباره سفرهای بسیار شیخ می نویسد: «مدت ها در عرب و شام و مصر و حجاز و بیت المقدس سیر می نموده و در ایام سیاحت به صحبت بسیاری از علما، دانشمندان و بزرگان صوفیه و ارباب سلوک و تجردگزینان خودآگاه رسیده و از صحبت فیض بخش ایشان بهره مند گردیده و جامع کمالات صوری و معنوی گشت».(3)

وفات شیخ بهایی
شیخ بهایی، پس از عمری سیر و سیاحت و تحصیل و تدریس علوم گوناگون، سرانجام در دوازدهم شوال 1030 ه.ق، در اصفهان به دیار باقی شتافت و روح بلندش، پس از 77 سال تلاش خستگی ناپذیر در راه کسب دانش و معرفت به آرامش رسید. پیکرش در میان ازدحام مردم اصفهان در میدان نقش جهان تشییع شد و شاگرد بزرگوارش ملامحمدتقی مجلسی، بر وی نماز

______________________________

1. شیخ بهایی، ص 29.

2. همان، ص 49.

3. سیمایی از شیخ بهایی در آیینه آثار، ص 26.
41
گزارد. سپس بر اساس وصیتش، جنازه او را به مشهد انتقال دادند و نزدیک حرم مطهر امام رضا علیه السلام به خاک سپردند. هم اکنون مزار این عالم بزرگ، در رواقی به نام شیخ بهایی، زیارتگه زائران مشتاق و پاک دلی است که از سراسر جهان اسلام به مشهد مقدس می آیند.(1)

شعری از شیخ بهایی
ساقیا بده جامی زان شراب روحانی
تا دمی بیاسایم زین حجاب پنهانی
بهر امتحان ای دوست گر طلب کنی جان را
آن چنان برافشانم کز طلب خجل مانی
بی وفا نگار من می کند به کار من
خنده های زیرلب عشوه های پنهانی
دین و دل به یک دیدن باختیم و خرسندیم
در قمار عشق ای دل کی بود پشیمانی
ما ز دوست غیر از دوست مطلبی نمی خواهیم
حور و جنّت ای زاهد بر تو باد ارزانی
رسم و عادت رندیست از رسوم بگذشتن
آستین این ژنده می کند گریبانی
ما سیه گلیمان را جز بلا نمی شاید
بر دل بهایی نِه هر بلا که بتوانی
 

______________________________

1. شیخ بهایی، ص 76.

hawzah.net