انقلاب اسلامی ایران، انقلابی مکتبی و اعتقادی است که با اتّکا به اصول اسلام ناب محمّدی و با تبعیت از آموزه‌های مکتب تشیّع و با اقتدا به رهبریِ مرجعیت دینی برپا شد و بر اساس آن حکومت و نظامی اسلامی با رأی قاطع و آگاهانه اکثریت مردم برقرار گردید.
***
مكتبي و اسلامي بودن، ويژگيِ بنياديِ انقلاب اسلامی
ماجرای پیروزی انقلاب اسلامی و استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران در مقدمۀ قانون اساسی چنین ذکر شده است:
«ويژگي بنيادي اين انقلاب نسبت به ديگر نهضت‌هاي ايران در سده اخير مكتبي و اسلامي بودن آن ا‌ست. ملت مسلمان ايران پس از گذر از نهضت ضد استبدادي مشروطه و نهضت ضد استعماري ملي شدن نفت به اين تجربه گرانبار دست يافت كه علت اساسي و مشخص عدم موفقيت اين نهضت‌ها مكتبي نبودن مبارزات بوده است. گرچه در نهضت‌هاي اخير خط فكري اسلامي و رهبري روحانيت مبارز سهم اصلي و اساسي را برعهده داشت ولي به دليل دور شدن اين مبارزات از مواضع اصيل اسلامي، جنبش‌ها به سرعت به ركود كشانده شد از اينجا وجدان بيدار ملت به رهبري مرجع عاليقدر تقليد حضرت آيت‌الله‌العظمي امام خميني ضرورت پي‌گيري خط نهضت اصيل مكتبي و اسلامي را دريافت و اين بار روحانيت مبارز كشور كه همواره در صف مقدم نهضت‌هاي مردمي بوده و نويسندگان و روشنفكران متعهد با رهبري ايشان تحرك نويني يافت. (آغاز ‌نهضت اخير ملت ايران در سال هزار و سيصد و هشتاد و دو هجري قمري برابر با هزار و سيصد و چهل و يك هجري شمسي مي باشد).

طليعه نهضت
اعتراض در هم كوبنده امام خميني به توطئه آمريكائي «انقلاب سفيد» كه گامي در جهت تثبيت پايه‌هاي حكومت استبداد و تحكيم وابستگي‌هاي سياسي، فرهنگي و اقتصادي ايران به امپرياليزم جهاني بود عامل حركت يكپارچه ملت گشت و متعاقب آن انقلاب عظيم و خونبار امت اسلامي در خرداد ماه 42 كه در حقيقت نقطه آغاز شكوفائي اين قيام شكوهمند و گسترده بود مركزيت امام را بعنوان رهبري اسلامي تثبيت و مستحكم نمود و علي‌رغم تبعيد ايشان از ايران در پي اعتراض به قانون ننگين كاپيتولاسيون (مصونيت مستشاران امريكائي) پيوند مستحكم امت با امام همچنان استمرار يافت و ملت مسلمان و به‌ويژه روشنفكران متعهد و روحانيت مبارز راه خود را در ميان تبعيد و زندان، شكنجه و اعدام ادامه دادند.
در اين ميان قشر آگاه و مسئول جامعه در سنگر مسجد، حوزه‌هاي علميه و دانشگاه به روشنگري پرداخت و با الهام از مكتب انقلابي و پربار اسلام تلاش پي‌گير و ثمربخشي را در بالابردن سطح آگاهي و هوشياري مبارزاتي و مكتبي ملت مسلمان آغاز كرد. رژيم استبداد كه سركوبي نهضت اسلامي را با حمله دژخيمانه به فيضيه و دانشگاه و همه كانونهاي پرخروش انقلاب آغاز نموده بود به مذبوحانه‌ترين اقدامات ددمنشانه جهت‌ رهائي از خشم انقلابي مردم، دست زد و در اين ميان جوخه‌هاي اعدام، شكنجه‌هاي قرون وسطائي و زندانهاي دراز مدت، بهائي بود كه ملت مسلمان ما به نشانه عزم راسخ خود به ادامه مبارزه مي‌پرداخت. خون صدها زن و مرد جوان و با ايمان كه سحرگاهان در ميدان تير فرياد «الله‌اكبر» سر مي‌دادند يا در ميان كوچه و بازار هدف گلوله‌هاي دشمن قرار مي‌گرفتند انقلاب اسلامي ايران را تداوم بخشيد بيانيه‌ها و پيامهاي پي‌درپي امام به مناسبت‌هاي مختلف، آگاهي و عزم امت اسلامي را عمق و گسترش هر چه فزون‌تر داد.

حكومت اسلامي
طرح حكومت اسلامي بر پايه ولايت فقيه كه در اوج خفقان و اختناق رژيم استبدادي از سوي امام خميني ارائه شد انگيزه مشخص و منسجم نويني را در مردم مسلمان ايجاد نمود و راه اصيل مبارزه مكتبي اسلام را گشود كه تلاش مبارزان مسلمان و متعهد را در داخل و خارج كشور فشرده‌تر ساخت.
در چنين خطي نهضت ادامه يافت تا سرانجام نارضائي‌ها و شدت خشم مردم بر اثر فشار و اختناق روز افزون در داخل و افشاگري و انعكاس مبارزه بوسيله روحانيت و دانشجويان مبارز در سطح جهاني، بنيانهاي حاكميت رژيم را به شدت متزلزل كرد و به ناچار رژيم و اربابانش مجبور به كاستن از فشار و اختناق و به اصطلاح بازكردن فضاي سياسي كشور شدند تا به گمان خويش دريچه اطميناني بمنظور پيشگيري از سقوط حتمي خود بگشايند اما ملت بر آشفته و آگاه و مصمم به رهبري قاطع و خلل‌ناپذير امام قيام پيروزمند و يكپارچه خود را بطور گسترده و سراسري آغاز نمود.

خشم ملت
انتشار نامه توهين‌آميزي به ساحت مقدس روحانيت و بويژه امام خميني در 17 دي 1356 از طرف رژيم حاكم اين حركت را سريعتر نمود و باعث انفجار خشم مردم در سراسر كشور شد و رژيم براي مهاركردن آتشفشان خشم مردم كوشيد اين قيام معترضانه را با به‌خاك و خون كشيدن خاموش كند اما اين خود خون بيشتري در رگهاي انقلاب جاري ساخت و طپش‌هاي پي در پي انقلاب در هفتم‌ها و چهلم‌هاي يادبود شهداي انقلاب، حيات و گرمي و جوشش يكپارچه و هر چه فزون‌تري به اين نهضت در سراسر كشور بخشيد و در ادامه و استمرار حركت مردم تمامي سازمانهاي كشور با اعتصاب يكپارچه خود و شركت در تظاهرات خياباني در سقوط رژيم استبدادي مشاركت فعالانه جستند، همبستگي گسترده مردان و زنان از همه اقشار و جناح‌هاي مذهبي و سياسي در اين مبارزه به طرز چشمگيري تعيين‌كننده بود، و مخصوصا زنان به‌شكل بارزي در تمامي صحنه‌هاي اين جهاد بزرگ حضور فعال و گسترده‌اي داشتند، صحنه‌هایي از آن نوع كه مادري را با كودكي در آغوش، شتابان به‌سوي ميدان نبرد و لوله‌هاي مسلسل نشان مي‌داد بيانگر سهم عمده و تعيين‌كننده اين قشر بزرگ جامعه در مبارزه بود.

بهائي كه ملت پرداخت
نهال انقلاب پس از يك سال و اندي مبارزه مستمر و پي‌گير با باروري از خون بيش از شصت هزار شهيد و صدهزار زخمي و معلول و با بر جاي نهادن ميلياردها تومان خسارت مالي در ميان فريادهاي «استقلال، آزادي، حكومت اسلامي» به ثمر نشست و اين نهضت عظيم كه با تكيه بر ايمان و وحدت و قاطعيت رهبري در مراحل حساس و هيجان‌آميز نهضت و نيز فداكاري ملت به پيروزي رسيد موفق به در هم كوبيدن تمام محاسبات و مناسبات و نهادهاي امپرياليستي گرديد كه در نوع خود سر فصل جديدي بر انقلابات گسترده مردمي در جهان شد. 21 و 22 بهمن سال يكهزار و سيصد و پنجاه و هفت روزهاي فروريختن بنياد شاهنشاهي شد و استبداد داخلي و سلطه خارجي متكي بر آن را در هم شكست و با اين پيروزي بزرگ طليعه حكومت اسلامي كه خواست ديرينه مردم مسلمان بود نويد پيروزي نهايي را داد. ملت ايران بطور يكپارچه و با شركت مراجع تقليد و علماي اسلام و مقام رهبري در همه‌پرسي جمهوري اسلامي تصميم نهائي و قاطع خود را بر ايجاد نظام نوين جمهوري اسلامي اعلام كرد و با اكثريت 2/98 درصد به نظام جمهوري اسلامي رأي مثبت داد.»(1)

مهم‌ترین ویژگی‌های مبارزات ملت ایران
مهم‌ترین ویژگی‌های مبارزات ملت ایران که منجر به پیروزی انقلاب اسلامی گردید عبارتند از:
1- عامل عقیده و ایمان
2- اسلامی بودن انقلاب
3- معنویت انقلاب اسلامی
4- قدرت رهبری و نفوذ معنوی آن
5- قیام یکپارچۀ مردم
6- مراکز آگاهی‌بخش و پایگاه‌ها و کانون‌های اصلی نهضت (مسجد، حوزۀ علمیه و دانشگاه)
7- وحدت و هماهنگی همۀ مراکز الهام‌بخش انقلاب اسلامی
8- مشخص بودن راه آینده از همان آغاز حرکت
9- ایثار و شهادت
10- پیشتاز بودن روحانیت مبارز(2)

ویژگیهای انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی در قانون اساسی
علاوه بر اینها مهمترین ویژگیهای انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی در قانون اساسی ذکر شده است.
در اصل نخست قانون اساسی آمده است:

اصل اول: حکومت‏ ایران‏ جمهوری‏ اسلامی‏ است‏ که‏ ملت‏ ایران‏، بر اساس‏ اعتقاد دیرینه‏اش‏ به‏ حکومت‏ حق‏ و عدل‏ قرآن‏، در پی‏ انقلاب‏ اسلامی‏ پیروزمند خود به‏ رهبری‏ مرجع عالیقدر تقلید آیت‌الله‏ العظمی‏ امام‏ خمینی‏، در همه‌پرسی دهم‏ و یازدهم‏ فروردین ماه‏ یکهزار و سیصد و پنجاه‏ و هشت‏ هجری‏ شمسی‏ برابر با اول‏ و دوم‏ جمادی‏ الاولی‏ سال‏ یکهزار و سیصد و نود و نه‏ هجری‏ قمری‏ با اکثریت‏ 2/98 درصد کلیه‏ کسانی‏ که‏ حق‏ رای‏ داشتند، به‏ آن‏ رای‏ مثبت‏ داد.»(3)

در اصل دوم آمده است:
«اصل‏ دوم: جمهوری اسلامی‏، نظامی‏ است‏ بر پایه‏ ایمان‏ به:
1- خدای‏ یکتا (لااله‏ الاالله) و اختصاص‏ حاکمیت‏ و تشریع به‏ او و لزوم‏ تسلیم‏ در برابر امر او.
2- وحی‏ الهی‏ و نقش‏ بنیادی‏ آن‏ در بیان‏ قوانین.
3- معاد و نقش‏ سازنده‏ آن‏ در سیر تکاملی‏ انسان‏ به‏ سوی‏ خدا.
4- عدل‏ خدا در خلقت‏ و تشریع.
5- امامت‏ و رهبری‏ مستمر و نقش‏ اساسی‏ آن‏ در تداوم‏ انقلاب‏ اسلام‏.
6- کرامت‏ و ارزش‏ والای‏ انسان‏ و آزادی‏ توام‏ با مسئولیت‏ او در برابر خدا، که‏ از راه‌: الف- اجتهاد مستمر فقهای‏ جامع‌الشّرایط بر اساس‏ کتاب‏ و سنت معصومین‏ سلام‏الله‏ علیهم‏ اجمعین‏، ب- استفاده‏ از علوم‏ و فنون‏ و تجارب پیشرفته‏ بشری‏ و تلاش‏ در پیشبرد آنها، ج‏‌- نفی‏ هر گونه‏ ستم‌گری‏ و ستم‌کشی‏ و سلطه‌گری‏ و سلطه‏پذیری‏، قسط و عدل‏ و استقلال سیاسی‏ و اقتصادی‏ و اجتماعی‏ و فرهنگی‏ و همبستگی‏ ملی‏ را تأمین‏ می‌کند.»(4)

در اصل سوم آمده است:
«اصل‏ سوم: دولت‏ جمهوری اسلامی‏ ایران‏ موظف‏ است‏ برای‏ نیل‏ به‏ اهداف‏ مذکور در اصل‏ دوم‏، همه‏ امکانات‏ خود را برای‏ امور زیر به‏ کار برد:
1- ایجاد محیط مساعد برای‏ رشد فضایل‏ اخلاقی‏ بر اساس‏ ایمان‏ و تقوی‏ و مبارزه‏ با کلیه‏ مظاهر فساد و تباهی.
2- بالا بردن‏ سطح‏ آگاهی‌های‏ عمومی‏ در همه‏ زمینه‌ها‏ با استفاده‏ صحیح‏ از مطبوعات‏ و رسانه‌های‏ گروهی‏ و وسایل‏ دیگر.
3- آموزش‏ و پرورش‏ و تربیت‏ بدنی‏ رایگان‏ برای‏ همه‏ در تمام‏ سطوح‏، و تسهیل‏ و تعمیم‏ آموزش‏ عالی.
4- تقویت‏ روح‏ بررسی‏ و تتبع و ابتکار در تمام‏ زمینه‌های‏ علمی‏، فنی‏، فرهنگی‏ و اسلامی‏ از طریق‏ تأسیس‏ مراکز تحقیق‏ و تشویق‏ محققان‏.
5- طرد کامل‏ استعمار و جلوگیری‏ از نفوذ اجانب.
6- محو هر گونه‏ استبداد و خودکامگی‏ و انحصارطلبی.
7- تأمین‏ آزادی‌های‏ سیاسی‏ و اجتماعی‏ در حدود قانون.
8- مشارکت‏ عامه‏ مردم‏ در تعیین‏ سرنوشت‏ سیاسی‏، اقتصادی‏، اجتماعی‏ و فرهنگی‏ خویش.
9- رفع تبعیضات‏ ناروا و ایجاد امکانات‏ عادلانه‏ برای‏ همه‏، در تمام زمینه‌های‏ مادی‏ و معنوی.
10- ایجاد نظام‏ اداری‏ صحیح‏ و حذف‏ تشکیلات‏ غیرضرور.
11- تقویت‏ کامل‏ بنیه‏ دفاع‏ ملی‏ از طریق‏ آموزش‏ نظامی‏ عمومی‏ برای حفظ استقلال‏ و تمامیت‏ ارضی‏ و نظام‏ اسلامی‏ کشور.
12- پی‌ریزی‏ اقتصادی‏ صحیح‏ و عادلانه‏ بر طبق‏ ضوابط اسلامی‏ جهت ایجاد رفاه‏ و رفع فقر و برطرف‏ ساختن‏ هر نوع‏ محرومیت‏ در زمینه‏های‏ تغذیه‏ و مسکن‏ و کار و بهداشت‏ و تعمیم‏ بیمه.
13- تأمین‏ خودکفایی‏ در علوم‏ و فنون‏ و صنعت‏ و کشاورزی‏ و امور نظامی و مانند اینها.
14- تأمین‏ حقوق‏ همه‏جانبه‏ افراد از زن‏ و مرد و ایجاد امنیت‏ قضایی عادلانه‏ برای‏ همه‏ و تساوی‏ عموم‏ در برابر قانون.
15- توسعه‏ و تحکیم‏ برادری‏ اسلامی‏ و تعاون‏ عمومی‏ بین‏ همه‏ مردم.
16- تنظیم‏ سیاست‏ خارجی‏ کشور بر اساس‏ معیارهای‏ اسلام‏، تعهد برادرانه نسبت‏ به‏ همه‏ مسلمانان‏ و حمایت‏ بی‌دریغ از مستضعفان‏ جهان.»(5)

در اصل چهارم آمده است:
«اصل‏ چهارم: کلیه‏ قوانین‏ و مقررات‏ مدنی‏، جزایی‏، مالی‏، اقتصادی‏، اداری‏، فرهنگی‏، نظامی‏، سیاسی‏ و غیر اینها باید بر اساس‏ موازین‏ اسلامی‏ باشد. این‏ اصل‏ بر اطلاق‏ یا عموم‏ همه‏ اصول‏ قانون‏ اساسی‏ و قوانین‏ و مقررات‏ دیگر حاکم‏ است‏ و تشخیص‏ این‏ امر بر عهده‏ فقهای شورای‏ نگهبان‏ است.»(6)

در اصل پنجم آمده است:
«اصل‏ پنجم: ‎‎در زمان‏ غیبت‏ حضرت‏ ولی‏ عصر«عجل‏الله‏ تعالی‏ فرجه» در جمهوری اسلامی‏ ایران ولایت‏ امر و امامت‏ امت‏ بر عهده‏ فقیه‏ عادل‏ و باتقوی‏، آگاه‏ به‏ زمان‏، شجاع‏، مدیر و مدبر است‏ که‏ طبق‏ اصل‏ یکصد و هفتم‏ عهده‌دار آن‏ می‏گردد.»(7)

اعتراف جهانیان به اعتقادی بودنِ انقلاب اسلامی ایران
جهانیان به مکتبی و اعتقادی بودنِ انقلاب اسلامی ایران اعتراف کرده‌اند که چند نمونه از آنها را ذکر می‌نماییم.
روژه گارودي انديشمند معروف فرانسوي تصریح می‌کند:
«انقلاب اسلامي ايران تأثيرات زيادي در بيداري مسلمانان جهان و احياي باورهاي ديني داشت. در عصري كه مي‌رفت عزّت و شوكت اسلامي توسط استعمارگران و دشمنان اسلام پايمال گردد و اخلاق و ارزش‌هاي اسلامي به بوته فراموشي سپرده شود، انقلاب اسلامي ايران به رهبري امام خميني(ره) به وقوع پيوست و فرهنگ و تمدن اصيل اسلامي را به ارمغان آورد و بارقه اميد در دل ميليون‌ها مسلمان در گوشه و كنار دنيا زنده كرد و باعث تجديد حيات اسلام و زنده شدن مجد و عظمت ديرينه جهان اسلام گرديد.»(8)

انقلاب اسلامى، انقلابی فرامدرن
میشل فوکو فیلسوف اروپایی، اسلامی بودنِ انقلاب اسلامی را تجزیه و تحلیل و به آن اعتراف نموده است.
در کتاب انقلاب اسلامی ایران (ویراست چهارم) آمده است:
«ميشل فوكو، فيلسوف مشهور فرانسوى و نظريه‌پرداز فرامدرنيسم در جريان انقلاب اسلامى ايران به تهران و قم مسافرت كرده و از نزديك شاهد وقوع انقلاب بوده است. ناگفته نماند که وى مقالات متعددى در اين باره منتشر كرده است. فوکو در خصوص ریشه‌یابی علل وقوع انقلاب اسلامى ايران معتقد است که اين انقلاب نمىتواند با انگيزه‌هاى اقتصادى و مادى صورت گرفته باشد؛ زيرا جهان، شاهد شورش و قيام همۀ مردم بر عليه قدرتى می‌باشد كه مشكلات اقتصادى آن در حدی بزرگ نبوده كه در نتيجۀ آن، ميليون‌ها ايرانى به خيابان‌ها بریزند و قیام کنند. از این روی، ریشۀ این انقلاب را باید در جایی دیگر جستجو کرد.
از ديدگاه فوكو، زبان، شكل و محتواى مذهبى انقلاب اسلامى ايران امرى عارضى، اتفاقى و تصادفى نيست، بلكه در حقیقت، این رهبری مذهبی بود که با تكيه بر موضع مقاوم و انتقادىِ سابقه‌دار در مکتب تشیع در برابر قدرت‌هاى سياسى حاكم و نيز نفوذ عميق در دل ایرانیان توانست آنان را اين گونه به قیام وادارد؛ آن هم عليه رژيمى كه بی‌شك يكى از مجهزترين ارتش‌هاى دنيا را در اختيار داشت و از حمايت مستقيم آمريكا و دیگر قدرت‌ها برخوردار بود. او در خصوص نقش برجسته رهبرى انقلاب مى‌گويد:
«شخصيت آيت‌الله خمينى پهلو به افسانه می‌زند. هيچ رئيس دولتى و هيچ رهبر سياسىای - حتى به پشتيبانى همه رسانه‌هاى كشورش – نمی‌تواند ادعا كند كه مردمش با او پيوندى چنين شخصى و چنين نيرومند دارند.»
به نظر فوكو، روح انقلاب اسلامى در اين حقيقت نهفته است كه ايرانی‌ها از خلال انقلاب خود درصدد ایجاد تحول و تغيير در خويش بودند. در واقع هدف اصلى آنها ايجاد تحولی بنيادين در وجود فردى و در حیات سیاسی و اجتماعى و در نحوۀ تفكر و شيوۀ نگرش خویش بود. ايرانيان خواهان این بودند که تجربه و نحوۀ زيستن خود را دگرگون سازند و برای این منظور، پیش از هر چيز، خود را هدف قرار داده بودند. آنان راه اصلاح را در اسلام يافتند؛ اسلامی که براى آنان هم دواى درد فردى و هم درمان بيمارىها و نواقص اجتماعی بود.
فوكو براى درك انقلاب اسلامى مستقيماً به سراغ مردم انقلابى در خيابان‌ها رفته است. به نظر وى از نگاه این مردم، حكومت اسلامى از يك سو حركتى براى ارائه نقشى دائمى و تعريف شده به ساختارهاى سنتى جامعۀ اسلامى، و از سوی ديگر راهى براى ورود ابعاد معنوى به زندگى سياسى بود. مفهوم معنويت‌گرايى سياسى، بن‌مایۀ تحليل فوكو از انقلاب اسلامى ايران را تشكيل می‌دهد. بدين ترتيب فوكو انقلاب اسلامى ايران را انقلابی فرامدرن خوانده است.»(9)

انقلاب اسلامی، تنها انقلاب آگاهانۀ دنیا
تدا اسکاچپل یکی از مشهورترین نظریه‌پردازان انقلاب‌هاست.
او معتقد است: «اگر در دنیا تنها یک انقلاب آگاهانه ایجاد شده باشد، آن انقلاب، انقلاب ایران است.»(10)
از نگاه او، هنگامی که در اثر نوسازی شدید، یعنی اصلاحات ارضی، مهاجرت گسترده به شهرها، توسعه نظام آموزش و پرورش جدید، موضع‌گیری منفی شاه نسبت به بازار، مانند مداخله در تجارت و کنترل بازار و نیز کنار نهادن روحانیون از فعالیت‌های مربوط به تعلیم و تربیت، قضاوت و مانند آن، یأس و از خودبیگانگی اجتماعی پدید آمد و حکومت آسیب‌پذیر گردید، مجموعه‌ای از عناصر فرهنگی ریشه‌‌دار در تاریخ اسلام شیعی و نیز اسطوره بنیادین تشیع یعنی حضرت امام حسین‌(ع) مراسم مذهبی، شبکه مساجد و روحانیت به گونه‌ای هوشیارانه انقلاب اسلامی را به وجود آورد.(11)

پی‌نوشت‌ها:
1- پایگاه اطلاع‌رسانی مجلس شورای اسلامی.
2- رجوع کنید به: گزیده کتاب: انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، صص: 15 تا 33.
3 تا 7- پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
8- روزنامة جمهوری اسلامی، 13/3/1387.
9- انقلاب اسلامی ایران(ویراست چهارم)، صص: 44 و 45.
10- نظریه تدا اسکاچپل و انقلاب اسلامی ایران؛ انقلاب اسلامی بیرون از مدار تحلیل غربیان، پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران، کد خبر: 34766، تاریخ خبر: 12/11/1392.
11- برگرفته از: نظریه تدا اسکاچپل و انقلاب اسلامی ایران؛ انقلاب اسلامی بیرون از مدار تحلیل غربیان، پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران، کد خبر: 34766، تاریخ خبر: 12/11/1392.

کامران پورعباس

معارفی از کیهان