عید فطر روزی است که در پرتو اطاعت یک ماهه در شب‌ها و روزهای رمضان‌، صفا و پاکی فطری نخستین به روح و جان، بازمی‌گردد و آلودگی‌هایی که برخلاف فطرت است، از میان می‌رود. عید فطر روزی است که خداوند آن را از میان دیگر روزها برگزیده است و ویژه هدیه بخشیدن و جایزه دادن به بندگان خویش ساخته و آنان را اجازه داده است تا در این روز نزد حضرت حق تعالى گرد آیند و بر خوان کرم او بنشینند و ادب بندگی بجای آرند، چشم امید به درگاه او دوزند و از خطاهای خویش پوزش خواهند، نیازهای خویش به نزد او آرند و آرزوهای خویش از او بطلبند.

عید، عيد کسی است که خدا روزه‌اش را پذیرفته و نماز او را ستوده است. به همین خاطر تکریم و بزرگداشت این روز بسیار سفارش شده و برای آن اعمالی معین گردیده كه نشانه اهتمام فوق‌العاده پيشوايان الهى به عظمت آن است. در ادامه به برخی از این اعمال اشاره می‌شود.
***

1. اعمال شب عيد فطر
در اهميت شب عيد فطر همين بس كه در برخى روايات از آن‌، همتراز با شب قدر ياد شده است! از امام سجاد(ع) روايت شده است كه فرمود:اين شب كمتر از آن يك شب- يعنى شب قدر- نيست.(1)
اين بيان حضرت گوياى آن است كه بر مؤمنين لازم است در اين شب، بيش از شب قدر به عبادت و مناجات خدا روى آورند؟ چون شب فطر علاوه بر دارا بودن شرافت معادل شب قدر بودن، از اين امتياز نيز برخوردار است كه وقت پاداش و پايان كار است. از اين رو به تلاش بيشترى نياز دارد.

به همين جهت از ابتداى ورود در اين شب، بعد از جست‌وجو در استهلال و ديدن ماه، پيشوايان الهى توصيه‌هايى را به شيعيانشان کرده‌‏اند:

اول- خواندن دعا به هنگام ديدن ماه. نظير دعاى امام سجاد(ع) در هنگام استهلال که در دعای 43 صحیفه سجادیه آمده است:

دوم- توسل به اهل بيت و تضرع
فلسفه اين دستور، آن است كه نواقص اعمال ماه رمضان بدين صورت جبران شده، شفاعت آنان به درگاه بارى تعالى موجب اميدوارى بيشتر در جلب رحمت الهى شود.
معلم بزرگ اخلاق و عرفان ميرزا جواد آقا ملکی تبريزى‌(ره) در اين باره مى‏فرمايد: مهمترين كارها در اين شب، بعد از جست‌وجوى ماه و ديدن آن و خواندن دعاى استهلال‌، توسل به معصومين جهت جديت ايشان در صلاح اعمال اين ماه است. همچنين بايد اعمال ماه رمضان و خود، دل، روح، ضمير، ظاهر، باطن، تمامى وجود و جزء جزء وجود خود را تسليم آنان کرده و ازآنان بخواهد كه واسطه شده و از خدا بخواهند او را تا رمضان آينده و تمامى عمر، موفق بدارد.(2)

سوم - احياء شب عيد فطر و انجام تمامى اعمال مشترك شب‌هاى قدر، از جمله زيارت امام حسين(ع).

چهارم- خارج کردن زكات فطره. اين عمل طبق روايات، موجب تماميت روزه است و ندادن آن به معناى تضييع اعمال ماه رمضان خواهد بود.
همچنين مقدم داشتن اين عمل بر نماز عيد و مبتنى شدن رستگارى بر آن، اهميت فوق‌العاده آن را بيان مى‏دارد؛ چنانكه در قرآن كريم مى‏خوانيم: «قَدْ اَفْلَحَ مَنْ تَزَكّى وَ ذَكَرَ اسمَ رَبّهِ فَصَلّى»(اعلی/ 14)؛ رستگار شد آن کس که تزکیه نفس کرد و نام خدا را یاد کرد و سپس نماز گزارد.

2. برخى اعمال روز عيد فطر

اول- توسل و درخواست شفاعت:

استاد بزرگ اخلاق ميرزا جواد آقا تبريزى(ره) در اهميت اين عمل مى‏فرمايد: بزرگى اين روز نيز به اندازه بزرگى تمام اوقات و حالات او در ماه رمضان مى‏باشد؛ زيرا اين روز، وقت آشكار شدن ثمره، اعطاى جوايز و قبول يا ردّ شدن، رضا يا خشم، نزديكى يا دورى و خوشبختى يا بدبختى است و خلاصه مى‏توان با رعايت كامل ادب دريك ساعت، تمام كوتاهى‏هاى خود در اعمال ماه رمضان را جبران و گناهان را تبديل به نيكي‌ها نموده و به درجات بلندى برسد.(3)

دوم- افطار کردن قبل از خروج از منزل:

مبناى اين دستور، سخن امام صادق(ع) كه فرمود: «اَطْعِم يَوْمَ الفِطْرِ قَبْلَ اَنْ تَخْرُجَ اِلَى المُصَّلى.»(4)، پیش از رفتن به نماز عید افطار کن.
در روايتى ديگر مى‏خوانيم كه «كانَ اميرالمؤمنين(ع) لا يأكل يَومَ الاَضْحى شيئا حتى يَأْكْلَ مِنْ اُضْحَّيتِه وَ لا يَخْرُجَ يَوْمَ الفِطْرِ حتى يَطْعَمَ وَ يُؤدِّىَ الِفطرَةَ.»(5)، امام علی‌(ع) در روز عید قربان قبل از هر چیز از گوشت قربانی تناول می‌کرد و در روز عید فطر پیش از رفتن به نماز فطر، افطار می‌کرد و فطریه را پرداخت می‌نمود.

سوم- رفتن به مصلى:

در اين مرحله كه حساس‏ترين مرحله در بين مراحل قبلى است، بنده مطيع الهى، خود را آماده اخذ جايزه كه برترين آن لقاء‌اللّه‏ است مى‌کند.
پيامبر(ص) در روز عيد فطر خطاب به مؤمنين فرمود: در چنين روزى منادى از آسمان ندا در مى‏دهد كه: ايُها المؤُمِنُونَ اُغْدُوا اِلى جَوائِزِكُمْ(6)، اى مؤمنان، اول صبح به سوى جايزه‌هايتان بشتابيد.
دقت در دعاهاى وارد شده براى چنين روزى، حاكى از آن است كه خروج انسان جهت برپايى نماز عيد، به معناى ورود به ساحت باري‌‌تعالى است. از اين رو بايد مراقبت‏هاى ويژه از خود داشته و حق ادب را در محضر ربوبى رعايت کند. عبد در اين هنگام خود را آماده باريابى به مجلسى مى‌کند كه حُضارش با نيكوترين صورت و سيرت، در بارگاه ربوبى به او مى‏نگرند؛ از اين رو اگر بين او و حاضران سنخيتى نباشد، چگونه توان حضور در آن مجلس نورانى را خواهد داشت؟ آيا نشستن در چنين مجلسى، چيزى جز شرمندگى و خارج شدن را به دنبال نخواهد داشت؟
امام على(ع) نيز در تشبيهى زيبا، از روزه‌داران مى‏خواهد كه در هنگام خروج از منزل ورفتن به سوى مصلى به ياد قيامت بوده و خود را در برابر دستگاه عدل الهى قرار دهند و آنگاه منتظر نتايج اعمال خويش شوند: اى مردم، اين روز شما روزى است كه نيكوكاران در آن پاداش مى‏گيرند و زيانكاران و تبهكاران درآن مأيوس و نااميد مى‌شوند و اين شباهت زيادی به روز قيامت دارد. پس با خروج از منازل ورهسپارى به سوى جايگاه نماز عيد خروجتان از قبر و رفتنتان را به سوى پروردگار به ياد آوريد و با ايستادن در جايگاه نماز، ايستادن در برابر پروردگارتان را زياد كنيد و با بازگشت به سوى
منازل خود، بازگشتتان به سوى منازلتان در بهشت برين را متذكر شويد. اى بندگان خدا كمترين چيزى كه به زنان و مردان روزه‌دار داده مى‏شود اين است كه فرشته‏اى در آخرين روز ماه رمضان به آنان ندا مى‏دهد مى‏گويد:‌ هان بشارتتان باد اى بندگان خدا كه گناهان گذشته‏تان آمرزيده شد پس به فكر آينده خويش باشيد كه چگونه بقيه ايام را بگذرانيد.(7)

نكته مهم ديگر آنكه تشريع نماز عيد جهت بسط رحمت الهى به بندگان است، بنابراين سزاوار است بندگان نيز با حسن ظن بيشترى با خداى خويش مواجه شوند، هر چند مرتكب گناهانى نيز شده باشند.

سيد بن طاووس(ره) در اين زمينه مى‏فرمايد:…

بايد بر روى دل و زبان او- بنده- انوار اعتماد بر آمرزش… نمودار شود، زيرا هرگاه پادشاه بر بردگانش وعده بخشش بدهد و با اين حال ببيند كه آنها با وجود اطمينان به اينكه پادشاه به وعده‏هايش عمل خواهد كرد باز در حد توان خود به سپاس و ستايش او نمى‏پردازند، قطعا چنين بندگانى… خود را به خطر انداخته‏اند… وقتى خدايى كه به ايمنى‌بخشى او اعتماد دارى تو را امان داد، ايمن شو اگر چه گناه همه جهانيان را داشته باشى و هرگاه تو را به گمان نيك به بخشش خود و اعتماد بر وفا كردن به وعده‌هايش فراخواند، هر چه بيشتر به او اعتماد كن و در اين حال اگر شرافت و وسيله‏اى براى جلب اقبال و توجه خداوند به خود… نداشتى… به زودى درخت حسن ظن و اعتقاد تو به معاد به بار نشسته و ميوه‏هاى نيكبختى و يارى خدا در دنيا و آخرت را از آن خواهى چيد.(8)

چهارم-خواندن نماز عيد در زير آسمان:

سيد بن طاووس در اقبال الاعمال، فلسفه اين حكم را اين چنين بيان مى‏كند:
آسمان به منزله كعبه دعاست و اين به واسطه ساكنان آن اعم از فرشتگان و ارواح پيامبران(ع)است و نيز آسمان، جايگاه بلند و در گشوده شدن روزى‏ها و آرزوها و محل نزول وحى وتدبير امور است. خداوند- جل جلاله- مى‏فرمايد: «و فى السماء رزقكم و ما توعدون» روزى شما و آنچه بدان وعده داده مى‏شويد در آسمان است- بنابراين بيرون آمدن و ايستادن بر درگاه خدا كه اين ويژگي‌ها را دارد، بيشتر موجب اجابت دعا و برآورده شدن حوائج است.(9)

از طرفى ديگر، كيفيت خواندن نماز عيد و قنوت‏هاى نه‌گانه آن به همراه ده تكبير و دقت در محتواى آنها، بيانگر معارف ارزشمندى است كه تحليل آن در اين مقاله نمى‏گنجد.

در اينجا تنها به توضيح مختصر يكى از فرازهاى آن مى‏پردازيم:
در قسمتى از قنوت نماز عيد بعد از آنكه نماز‌گزار خداى متعال را با عاليترين صفات او كه متناسب با عظمت اين روز و جلب بركات به سوى عبد را دارد، مورد ستايش قرار داد(اَللَّهُمَ اَهْلَ الْكِبْرِياء وَ الْعَظَمَة وَ اَهْلَ الجوُدِ وَ الْجَبَروُت وَ اَهْلَ الْعَفْوِ وَ الرَحْمَة وَ اَهْلَ التَقْوى وَ المَغْفِرَه) اين چنين خواسته‏اش را از درگاه باري تعالى درخواست مى‏كند: «اَللَّهُمَّ انىّ اَسْألُكَ خَيْرَما سَئَلَكَ بِهِ عِبادُكَ الصّالِحوُنَ وَ اَعُوذُ بِكَ مِمَّا اسْتَعاذَ مِنْه عِبادُ الصّالِحُون.
(الُمخلصون)».
در اين فراز از دعا، گويا عبد خود را عاجز از اظهار خواسته‏هاى حقيقى‌اش می‌بیند و براى كسب اطمينان كامل از صحت درخواست‌هایش، خود را در جمع اولياى صالح و مخلص الهى قرار داده و از زبان آنها از خدايش مى‏خواهد كه «خدايا از تو همان چيزى را به عنوان پاداش چنين روزى- مى‏خواهم كه بندگان صالحت همان را از تو در چنين روزى- مسئلت مى‏كنند و نيز به تو پناه مى‏برم از همه امورى كه بندگان صالح و مخلصت، در آنها به تو پناه مى‏برند.

پنجم- دعاى ندبه:

از جمله اعمال مهم روز عيد فطر، خواندن دعاى ندبه، بعد از نماز عيد است.
شايد فلسفه اين عمل، آن هم در روز عيد، كه روزى شادى و سرور است بدان جهت است كه نمازگزار، مصيبت غيبت را فراموش نكند و اعلام دارد كه: عيد من آن روزى است كه ديدگانم به جمال مولايم روشن شده و نماز عيد را كه از حقوق مخصوص آن حضرت است، به امامت او بر پا دارم. نمازگزار با خواندن دعاى ندبه و اشك فراق متذكراين نكته مى‏‌شود كه آيا اين مصيبت نيست كه نماز عيد را بى‌حضور امام(ع)، به جاى آوريم؟ آيا آن روز كه آقايمان خواهد آمد و خطبه‏هاى نماز عيد را خود خواهد خواند، ماهم حضور داريم و توفيق اقتدا به ايشان را خواهيم داشت؟
آرى خواندن دعاى ندبه- دعاى گريه- در روز عيد فطر، پيوند زدن قلب با روح برترين آيت الهى است و اظهار مصائبى است كه در عصر غيبت متوجه مسلمانان مى‌شود.
در اين دعا مسلمانان از خداى متعال مى‏خواهند كه: سرورشان را به آنان نمايانده و با فرج او كاخ بيداد كفر و نفاق را ويران کند و با خوار كردن دشمنان اسلام، حاكميت عدل را در كره زمين عينيت بخشد. بديهى است اگر نمازگزار به اين معانى توجه کرده وظلم‌هاى بيدادگران را كه هر روز بر جوامع مستضعف به ويژه بر مسلمانان روا مى‏دارند متذكر شود، دعاى ندبه راهمراه با توجه و گريه بيشترى در اين روز عيد خواهد خواند!
در مجموع، آيات قرآن كريم و روايات شريف بر اهميت و عظمت روز عيد فطر تأكيد دارند و از اعمالى كه براى شب و روز اين عيد بزرگ مسلمانان بر شمرده شده، برمى‏آيد كه روزه‏داران وديگر مسلمانانى كه موفق به روزه شده يا عذرى داشته‏اند، بايد خود را براى ورود به چنين روز با عظمتى آماده سازند و پاداش يك ماه مجاهدت خود را، پس از دادن فطريه و گزاردن نماز، از خداوند متعال مسئلت کنند.
ــــــــــــــــــــــ
پانوشت‌ها:
1. اقبال الاعمال، ترجمه محمد روحى، ج 1.
2. المراقبات، ترجمه: ابراهيم محدث، ص 338.
3. همان‌؛ صص 343- 344.
4. الكافى(الاسلاميه)، ج 4، ص 168.
5. وسايل الشيعه، ج 7، ص 444.
6. من لايحضره‌الفقيه، ج 1، ص 323.
7. ميزان‌الحكمه، ج 7، ص 131 -132.
8. اقبال‌الاعمال، ترجمه: محمد روحى ج 1، ص 739.
9. همان‌؛ ص 730.

محسن مطلبی جونگانی.معارفی از کیهان