گرایش به الگو و تأثیرپذیری از آن در امور مختلف زندگی فردی و اجتماعی‌، از جمله گرایش‌های فطری انسان است و فطرت كمال جویی انسان او را وا می‌دارد تا برای رسیدن به هدف و كمال از بهترین الگوها ‌استفاده كند. از طرفی قرآن كریم‌ که برای هدایت انسان و پاسخگوئی به نیازهای فطری او نازل شده است‌، کامل‌ترین الگوها‌ را پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله وسلّم- و اهل بیت آن حضرت برمی‌شمارد و به‌صراحت آنها را به عنوان برترین الگوها معرفی می‌کند. حضرت فاطمه زهرا – سلام الله علیها- از جمله الگوهای معرفی شده از این خاندان مطهّر است. با این همه، شبهه‌ای که در فضای مجازی و غیر مجازی مطرح شده و می‌شود این است؛

زنی که در عصر صنعت و تکنولوژی زندگی می‌کند، چگونه می‌تواند زندگی حضرت زهرا– سلام الله علیها- را سرمشق و الگوی زندگی خود قرار دهد؟

مطلب حاضر درصدد پاسخگوئی به این سؤال است.

اسلام به‏ عنوان آخرین و کامل‌ترین دین، گر چه چهارده ‏قرن پیش توسط خاتم انبیاء بر جامعه بشری عرضه شده است، اما برای همه ‏زمانها و تمامی انسانهاست. همین طور، کسانی که تجسم کامل دین ‏و تبلور عینی قرآن و وحی الهی‏اند و ما از آنان به عنوان الگوی هدایت و اسوه تکامل نام می‏بریم، برای همه ‏انسان‌ها و در همه‌ زمان‌ها الگو هستند و در مورد آنها دیروز و امروز مطرح نیست. آنان ‏همواره اسوه‏های روز و فراتر از زمانند؛ زیرا ما هر قدر مراتب رشد و کمال را بپیمائیم، باز آنان جلوتر و کامل‌ترند. به عبارت دیگر، آنان چون تمامی‏مدارج تکامل را پیموده‏اند، در واقع درهر نقطه از مسیر هدایت، حضوردارند، برای هر مرتبه تکامل و هرانسانی الگو و اسوه‏اند. البته جامعه و شرایط زندگی‏هر دوره با دوره دیگر تفاوت دارد؛ اما سخن بر سر شرایط نیست. اسوه‏های انسانی هیچگاه محصور در یک دوره و شرایطی خاص‏نیستند، وگرنه نمی‏توانستند الگو قرار گیرند.

الگوپذیری انسان امروز از آن بزرگواران ‏در واقع، یافتن راه‌ها، خطوط اصلی زندگی اسوه‌های دینی و چگونگی‏ رسیدن به کمال و شکوفاسازی استعدادها است و این مسئله ارتباطی به زمان و مکان خاصی ندارد.

«این شبهه از اینجا نشأت می‌گیرد که برخی تصور می‌کنند با تغییر زمان و سبک زندگی، ارزشهای اخلاقی و معنوی نیز تغییر می‌کنند و جای فضایل با رذایل عوض می‌شود؛ درحالیکه آنچه تغییر و تحول پیدا می‌کند، عنصر زمان و مکان و ابزارهایی است که مفاهیم اخلاقی در آن ظهور و بروز پیدا می‌کند».

«مفاهیمی مانند حق، تقوا، احسان، راستگویی، صبر، حیا، عفت و پاکدامنی همیشه پسندیده و قابل ستایش بوده و باطل، ظلم، دروغگویی، بی‌عفتی و امثال آن در همه زمانها ناپسند است و با فطرت انسان ناسازگار می‌باشد و لذا فضای زندگی، قالب‌ها، امکانات، رنگها، ظواهر مادی، تکنولوژی، زندگی در آسمان خراش‌ها موجب نمی‌شود جای عفت را با بی‌عفتی عوض کنیم، دروغ را زیبا و راستگویی را زشت بدانیم.»(1)

تفكيك ميان قالب و محتواي سيره‌ها
الگوپذيري از حضرت زهرا – س- به دو صورت مستقیم و غیر مستقیم مي تواند صورت پذيرد. الگوپذيري مستقيم آن است كه گفتار و رفتار آن بزرگوار را عيناً برنامه و راه و رسم زندگاني خويش قرار دهيم. در بعضی از موارد از جمله عبادت و دعا، با همان شكل و قالب رفتاري مي‌تواند اسوه و الگوي ما قرار گيرد. براي نمونه در روایت آمده است كه حضرت زهرا – س- پس از هر نماز واجب ذكر مخصوص داشتند. (34 مرتبه الله اكبر، 33 مرتبه الحمدلله، 33 مرتبه سبحان الله)؛ ذكري كه دستور آن را به عنوان هديه‌اي عظيم از پدر بزرگوارشان دريافت كرده بود و همواره بر آن مداومت مي‌ورزيد و به شيعيان خويش نيز توصيه مي‌کرد. از اين رو، ما نيز به آن حضرت اقتدا مي‌کنیم و همان ذكر را با همان ترتيب بعد از هر نماز واجب به عنوان تعقيبات نماز مي‌گوئيم. چنين اقتدائي به آن بزرگوار، اسوه پذيري مستقيم خواهد بود.

الگو پذيري غير مستقيم آن است كه روح و حقيقت گفتار يا كردار آن اسوه الهي را درك کنیم و با تحليل و استنباط از سيرة علمي و عملي آن بزرگوار، وظيفة خويش را در همة ابعاد زندگاني (فردي، اجتماعي، فرهنگي، سياسي، اقتصادي و … ) دريابيم. بسياري از شكل‌ها و قالب هاي رفتاري اسوه‌ها ويژه شرائط خاص بوده است؛ از اين رو، منظور از اسوه پذيري از آن رفتارها اين نيست كه همان قالب و شكل رفتاري خاص را اقتباس و تقليد كنيم؛ بلكه مطلوب و مقصود اين است كه روح و محتواي آن سيره رفتاري را درك کنیم و آن را در شكل‌ها و كالبد‌هاي نوين، طبق اقتضاي شرايط زماني و مكاني خويش تحقق دهيم.
براي نمونه در روايات مي‌بينيم كه حضرت فاطمة زهرا و علي مرتضي – علیهما السّلام- در يك چهار ديواري كوچك و گلين زندگي مي‌كنند. از يك پوست گوسفند، به عنوان رو اندازشان استفاده مي‌كنند.

حضرت زهرا – س- چادري از ليف خرما مي‌بافد و از آن استفاده مي‌كند. قالب و شكل اين گونه رفتارها به هيچ وجه در عصر حاضر قابل تأسي نیست؛ اما آنچه ارزشمند و قابل تأسي است، «حقيقت»، «محتوا» و «روح» اين رفتارهاست. اسوه‌پذيران حقيقي آناني‌اند كه روح اين رفتارها را درك و اقتباس کنند و در كالبد زندگي خويش به اجرا گذارند؛ مانند روح بي‌اعتنايي به دنيا و حقير شمردن مظاهر فريبندة آن، روح پارسايي و رستگي از حبّ دنيا، روح ساده زيستي و پرهيز شديد از تجمّل‌گرايي.(2)

الگوگیری از حضرت زهرا(س) در رفتار با پدر
حضرت زهرا درسنین شش هفت سالگی ‏قرار داشت که قضیه شعب ابی‏طالب پیش ‏آمد. شعب ابی‏طالب، دوران بسیارسختی در تاریخ صدر اسلام است؛ یعنی دعوت پیامبر اکرم شروع شده بود، دعوت را علنی کرده بودند، بتدریج ‏مردم مکه - بخصوص جوانان و برده‏ها - به حضرت ‏می‏گرویدند؛ بزرگان طاغوت، مثل ‏ابولهب، ابوجهل و دیگران ‏دیدند که هیچ چاره‏ای ندارند جز اینکه ‏پیامبر و پیروان تازه گرویده به آن حضرت را از مدینه اخراج کنند؛ تعداد زیادی از اینها را که ده‌ها خانوار می‏شدند از مکه بیرون کردند. جناب ‏ابی‏طالب در نزدیک مکه ‏و در شکاف کوه، ملکی داشت که از آن به ‏«شعب ابی‏طالب‏» یاد می‌شد؛ این بزرگواران به مدت سه سال در این ملک ساکن شدند و در این مدت در محاصره و تحریم کامل اقتصادی قرار داشتند. این دوره، یکی از دوران‌های بسیار سخت و طاقت‌فرسای پیامبر(ص) بود. در همین اثنا، جناب ابی‏طالب و خدیجه کبری که از پشتیبانان و امید پیامبر بودند، در ظرف یک هفته از دنیا رفتند. حضرت فاطمه زهرا در این دوره پر مشقت و طاقت فرسا، احساس مسئولیت می‌کند و مثل یک ‏مادر، یک مشاور و یک‏پرستار، تلاش می‌کند تا غبار غم و اندوه و مشکلات را از چهره پدر بزداید. لذا پیامبر گرامی اسلام از ایشان به عنوان «ام‏ابیها» (مادر پدرش) یاد کرده است. آیا این نمی‏تواند برای یک نوجوان و جوان در همه زمان‌ها الگوباشد؟(3)

الگوگیری از حضرت زهرا (س) در رفتار با همسر
در طول ده سالی که پیامبر(ص) در مدینه حضور داشت، حدود نه سالش حضرت ‏زهرا و حضرت امیرالمؤمنین – علیهما السّلام- به عنوان زن و شوهر در کنار یکدیگر زندگی می‌کردند. در این نه ‏سال، حدود شصت جنگ اتفاق‏افتاده که در اغلب آنها امیرالمؤمنین‏ - علیه السّلام- شرکت داشته است. حالا شما ببینید او خانمی ‏است که در خانه نشسته و شوهرش ‏مرتب در جبهه است و اگر در جبهه ‏نباشد، جبهه لنگ می‏ماند؛ از لحاظ زندگی هم وضع رو به راهی ندارند؛ انسان چقدر روحیه قوی‏ داشته باشد تا بتواند این ‏شوهر را تجهیز کند؛ دل او را از وسوسه اهل و عیال و گرفتاری‌های ‏زندگی خالی کند؛ به او دلگرمی بدهد؛ بچه‏ها را به آن خوبی که ایشان تربیت‏کرده، تربیت کند. این طور خانه‏داری و شوهرداری نمی‏تواند برای یک دختر جوان و یک خانم خانه‏دار الگو باشد؟(4)

الگوگیری از حضرت زهرا(س) در رفتار با فرزند
با كمى دقت در برخورد عاطفى و منطقى حضرت زهرا در مى‌يابيم كه آن بانوى بزرگوار، در ساختن روح و شخصيت فرزندان گرامى‌اش از ابزارى بسيار ظريف و دقيق استفاده كرده است كه بسيارى از آنها در حال حاضر، ميان روان‌شناسان تربيتى مورد بحث و بررسى قرار گرفته و خبرگان اين فن، به نتايج مثبت آن ايمان آورده‌اند. بى‌شك، اين توفيق بى‌نظير در تربيت كودكان، ناشى از معرفت عميق و صحيحى است كه اسلام در مورد انسان، ارائه داده است.

بنابراين، اگر بگویيم هر مكتبى به اندازه شناخت درستى كه از انسان دارد، در نظام تربيتى خود به توفيقاتى دست مى‌يابد، سخن به گزاف نگفته‌ايم. دین آسمانى و الهى اسلام از كامل‌ترين و واقع بينانه‌ترين شناخت در مورد انسان برخوردار است، لذا بيشترين توفيق را در مسئله تربيت انسان بدست آورده است. روش تربيتى و اخلاقى حضرت فاطمه(س) که برگرفته از دین اسلام است، بهترين شيوه، و تجربه براى ساختن نسلى پاك و سعادتمند است. از اين رو جا دارد كه پيروان و ارادتمندان مكتب اسلام، با به كار بستن شيوه‌ها و ظرايف تربيتى آن حضرت در رشد و تربيت نسلى پاك و پيشرو همت نموده، سعادت دنيا و آخرت فرزندان خود را بيمه كنند.

روح انسان به گونه‌اى ساخته شده كه نياز به محبت و عطوفت، يكى از اساسى ترين نيازهاى او محسوب مى‌شود، بدين جهت، كودكان محروم از اين موهبت، دچار كمبودها و مشكلات روانى و گاه نواقص جسمى خواهند شد. حضرت فاطمه(س) كه خود از سرچشمه محبت و عطوفت رسول خدا سيراب گشته و قلبش كانون محبت به همسر و فرزندان خود بوده، در اين جهت نيز وظيفه مادرى خود را به بهترين شكل انجام داد. حضرت فاطمه فرزندان خود را به بازی و مسابقه تشویق و گاهی با آنان به بازی مشغول می‌شد و با حرکتها و گفتارهای شیرین مادرانه و بالا و پائین انداختن فرزندان خود آنان را از احساسات پاک مادری سیراب می‌کرد.

نقل شده است كه حضرت زهرا(س) با فرزندش امام حسن مجتبى(ع) بازى مى‌كرد و او را بالا مى‌انداخت و مى‌فرمود: «پسرم حسن، مانند پدرت باش. ريسمان ظلم را از حق بركن. خداى را بپرست كه صاحب نعمت‌هاى متعدد است و هيچگاه با صاحبان ظلم و تعدى، دوستى مكن».

الگوگیری از حضرت زهرا(س) در رفتار با مردم
يكى از نقش‌آفرينى‌هاى درخشان فاطمه بالا بردن فرهنگ جامعه، رشد فكر و انديشه مردم و رفع مشكلات و شبهات آنان است. آن حضرت از مسائل ساده گرفته، تا پيچيده‌ترين مشكلات را پاسخگو بود و اين ميسّر نبود، مگر با احاطه علمى، قوت فكرى و همت بلند ايشان. اين بانوى بزرگ اسلام، زجر تبليغ و رنج تعليم و تربيت را تحمل کرده، چون مشعلى فروزان در راه هدايت جامعه، نورافشانى كرده و با سوختن خود به دل و جان مردم، گرمى بخشيد و پاسدارى از ارزش‌ها و مفاخر اصيل، مبارزه پيگير با بدعت‌ها، جهل، كجروى‌ها و ركود جامعه را خط مشى خود قرار داد. حضرت فاطمه از كودكى در متن اجتماع به سر برده و با مردم همدم و همدرد بوده است. اين بانو رابطه‌اى صميمانه و عالمانه با ياران خود داشت.

زنى به خدمت حضرت زهرا رسيد و عرض كرد: مادر پير و ناتوانى دارم كه در نماز بسيار اشتباه مى كند، مرا فرستاده تا از شما بپرسم كه چگونه نماز بخواند. آن حضرت فرمود: هر چه مى‌خواهى بپرس. آن زن سؤالات خود را مطرح كرد، تا به ده سؤال رسيد و حضرت با روى گشاده جواب داد. زن از زيادى پرسش خود، شرمنده شد و گفت: شما را بيش از اين زحمت نمى‌دهم. حضرت فاطمه فرمود: باز هم بپرس. آنگاه براى تقويت روحيه وى چنين فرمود: اگر به كسى كارى واگذار كنند، براى مثال از او بخواهند كه بار سنگينى را به ارتفاع بلندى حمل كند و در برابر اين كار صد هزار دينار به او جايزه بدهند، آيا او با توجه به آن پاداش احساس خستگى مى كند؟ زن جواب داد نه. آن حضرت فرمود: من در مقابل پرسشى كه جواب مى‌گويم از خدا پاداشى به مراتب بيشتر دريافت مى كنم و هرگز ملول و خسته نمى‌شوم. از رسول خدا شنيدم كه روز قيامت دانشمندان اسلام در برابر خدا حاضر مى‌شوند و به اندازه علم و تلاش و كوششى كه در راه آموزش و هدايت مردم داشته اند، از خداى خود پاداش مى‌گيرند.

از آنچه گذشت نتیجه می‌گیریم که منظور از اسوه‌پذیری این نیست که در همه‌ رفتارها همان قالب‌های رفتاری فرد الگو را مد نظر قرار داده و به همان شکل عمل کنیم. هر یک از رفتارهای حضرت فاطمه(س) دارای حقیقتی است که آن را به سادگی و با تحلیل و استنباط می‌توان در همه زمان‌ها ‌و در همه ابعاد فردی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی به کار برد. البته رفتارهایی هم در سیره حضرت فاطمه وجود دارند که عیناً قابل اقتباس و پیروی است؛ مانند عبادت و دعا، احترام به همسر، رفتار مناسب و مهرورزی به خانواده. پس الگوها منحصر به زمان و مکان نیستند و در همه اعصار می‌توان برای الگوگیری به آنها مراجعه کرد.

پی نوشت‌ها:
1.مؤمنی، علی اکبر، الگوی زنان بعد ار هزار سال، سایت تبیان، گروه خانواده و زندگی.
2. مصباح، محمدتقی، جامي از زلال كوثر، چ اول، انتشارات مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني، 1380، ص92.
3و4.بخشی از سخنان رهبر معظم انقلاب در جمعی از دانشجویان، به نقل از وبلاگ سبزترین پاسخ، به تاریخ 15/1/1392.
مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم

معارفی از کیهان