حجت الاسلام مرتضی آقا تهرانی
در زندگی آیت‌الله بهجت با یک سری عنایت‌ها مواجه می‌شویم که طبیعی نیست. چه در مورد پدرشان و بیماری ایشان و چه در مورد خودشان. شاید این پرسش برای خیلی‌ها پیش می‌آید که اگر یک آدمی در این سن کودکی بدون اینکه هیچ تلاشی کرده باشد، بدون اینکه حتی به سن تکلیف رسیده باشد صاحب چنین عنایت‌هایی هست، پس بنابراین بقیه راه را هم خودش نرفته است و این آدم از اول انتخاب شده بوده است. در اینجا باید دقت کنیم که تفاوت‌های فردی هست و هیچ دو نفری عین هم نیستند. ما متفاوتیم و صریح قرآن هم هست و امروز هم علم به این نکته رسیده که: «فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ»؛ ما بعضی از انسان‌ها را بر بعضی برتری دادیم. این جدی است که مثلاً فرض کنید اگر بنده هوشم خوب است، حافظه‌ام کم است. اگر قدم بلند نیست، زیباچشم هستم. هیچ دو تایی مثل هم نیستند. از نظر روحی هم همین‌گونه است. کسب کمالات معنوی هم دقیقاً همین‌طور است. در کسب علم هم باز هیچ دو نفری عین هم نیستند. حتی دوقلو‌های همسان هم که خیلی شبیه هم هستند، عین همدیگر نیستند.
اما واقعیتی هست و آن اینکه - به اصطلاح - یک فضیلت اکتسابی داریم و یک فضیلت موهبتی. اگر در همان بستری که خدای تعالی آفریده، خوب کار کنیم و همان را خوب قدر‌شناسی کنیم، «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزيدَنَّكُمْ» زیادتر می‌شود و همان رشد می‌کند، همان بارور می‌شود. اما «وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابي‏ لَشَديدٍ»؛ اگر ناسپاسی کردیم اقلش این است که از بین می‌رود و فقط حسرت‌هایش برای ما باقی می‌ماند.
بنابراین خدای تعالی برای اولیای خود یک بستری قرارداده است؛برای من هم قرارداده، برای شما هم قرارداده است. همه ما بالقوه انسان کامل هستیم. بالقوه یعنی استعداد انسان کامل شدن را داریم. اما بالفعل انسان کامل نیستیم، انسان کامل بالفعل حضرت ولی‌عصر ارواحنافداه است. تا شبیه او شدن، خیلی راه است. ولی ایشان انسانند و ما هم انسان هستیم، فرقمان کجاست؟ او فعلیت‌یافتۀ من است و من استعداد محض.

گذراز نفس ونفسانیات
من یک وقتی از حضرت استاد، آیت‌الله مصباح، شنیدم که می‌فرمودند: از مرحوم شیخ عباس قوچانی، وصی مرحوم علامه قاضی (رض)، شنیدم که آیت‌الله بهجت در سن 16 سالگی اهل هیچ نوع معصیتی نبود و کمالات جدی داشت. مثل اینکه می‌گفتند که به موت اختیاری هم رسیده بود. نفس برایشان مطرح نبود، نفسانیت مطرح نبود.
عمده طریق حرکت سیروسلوک گذر از نفس و نفسانیت است. درست است که مجاهده و مبارزه با شیطان لازم است. منظور، شیطان بیرونی یعنی آن محرک خارجی است ولی آن چیزی که بسیار مهم است نفس آدم است. اگر نفس من بازی‌اش نیاید، محیط نمی‌تواند کاری بکند. در جهنم هم که برود، می‌گوید: «أَيْنَ كُنْتُ يَا وَلِيَّ الْمُؤْمِنِينَ يَا غَايَةَ آمَال‏ الْعَارِفِين‏»؛ اگر من را به جهنم هم ببرند، من همان‌جا تو را صدا می‌زنم؛ یعنی جهنم را بهشت می‌کنم.
در داستان امام حسین(ع) حتی یاران اباعبدالله‌الحسین، مثل قمر‌بنی‌هاشم(ع) هم هیچ نفس و نفسانیات درونشان نیست. امام حسین(ع) مجاهده با نفس بسیار بزرگی را در کربلا ظهور و بروز داد. اصحابشان را نگاه کنید اصلاً باید از همه چیز گذشته باشد، زن، شهوت، مال، دارایی، مقام، پست، از همه اینها باید بگذرد. اگر می‌خواست یک کمی مشکل در این جهات داشته باشد باید برود آن طرف. عمر سعد بیچاره یک کمی حب مقام در جانش بود می‌بینید به چه روزی افتاد.

حرکت و برکت
خود آقای بهجت می‌فرمایند كه من در كربلا كه بودم بارها و در موارد مكرر از حضرت طلب كردم كه این توفیق را به من بدهد در كنار فراگیری علوم رسمی حوزه، در طریق معرفت هم بتوانم توفیق داشته باشم. جرقۀ برنامه‌های معرفتی ایشان از كربلا زده می‌شود و بعد وقتی كه می‌آیند به نجف شما نگاه كنید اساتیدی که دارند و نحوه چینش و گزینشی که می‌شود. البته پیداست که خود ایشان دغدغه این کار را دارند که خود این یک مسئله است؛ هر جایی، هر درسی، هر کلاسی و با هر کسی نمی‌نشینند. بالأخره باید برنامه را آدم تنظیم کند یک جاهایی با ما هست، اگر شروع با ما نباشد و شروع نکنیم و بعد توقع داشته باشیم که چیزی بشود، یک مقدار توقع نابجاست.
بنابراین باید «الَّذينَ جاهَدُوا فينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا» باشد. هدایت پس از مجاهده است. بنده خیلی دیده بودم که از اساتید خوبشان در نجف یاد می‌کردند؛ حتی از بعضی از اساتیدی که فقه درس می‌دادند مثل مرحوم آیت‌الله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی (معروف به کمپانی)، من دیدم که از همین ایشان هم مشق سیر و سلوک گرفته‌اند. می‌گفتند: مرحوم آشیخ محمد حسین منزلشان پنجشنبه‌ها روضه‌خوانی داشتند و ما هم شرکت می‌کردیم، وقتی شرکت می‌کردیم می‌دیدم که ایشان خودشان چای را می‌ریختند می‌آوردند و جلو میهمانان می‌گذاشتند. می‌دیدم علی‌الدوام دهانشان به ذکر می‌جنبد و یا می‌فرمودند: اجازه نمی‌دادند که کسی حتی کمک کند، فوق‌العاده متواضع بودند. بعد می‌فرمودند: ایشان دائماً مشغول ذکر است حرفی می‌زند یا احوال‌پرسی می‌کند یا خوشامدی می‌گوید و باز مشغول کار خودش است. خواستم این را بپرسم از ایشان، دیدم روی من خیلی با ایشان باز نیست. به کس دیگری گفتم که از آقا بپرس شما که علی‌الدوام ذکر می‌گویید، این ذکر چیست؟ شیخ محمدحسین غروی‌ گفته بودند: شما چه‌کار داری؟ گفته بود: خب می‌پرسم، می‌خواهم بدانم. فرموده بودند: روایت است که اگر در روز هزار مرتبه سوره مبارکه «انا انزلناه» را بخوانیم خوب است.

استقامت، راه‌حل نهایی
آقای حسن‌زاده جمله‌ای دارند در بحث استقامت، ایشان می‌فرمایند: عمل عمده در سلوک الی‌الله استقامت است. نزول بركات و فیوض الهی بر اثر استقامت است. این بیان حضرت استاد برگرفته از همان آیات محكم قرآن است كه «فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْت‏». خدای متعال نیز از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله همین را می‌خواهد كه مقاومت كن، ما امرت كردیم به مقاومت و پایداری.
شروع یک کار خوب خیلی سخت نیست؛ مثلاً فرض کنید بنده الآن می‌خواهم که دروغ نگویم. سخت نیست که بخواهم امروز مال کسی را نخورم و امروز آبروی کسی را نبرم؛ اما فردا چه‌؟ «إِنَّ لِلْقُلُوبِ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً»؛ دل‌ها اقبال و ادبار دارد و این موجب می‌شود که انسان گاهی اوقات آمادگی برای چیزی دارد و گاهی ندارد. اگر شما بتوانید سطح آمادگی را بالا بیاورید یعنی اینکه امروز مقاومت کنم این حرام را انجام ندهم، فردا و پس‌فردا هم مقاومت کنم؛ رشد آدم از همین‌جا شروع می‌شود. آیت‌الله بهجت این‌طور بود. می‌فرمودند: «به چیزی که یقین داری عمل کن تا آنچه که نمی‌دانی را خدا می‌دهد».

سبک سلوکی اساتید
سبک سلوک اساتید ایشان و سلسله‌ای که ایشان منتسب به آن هست از جناب سید علی آقای شوشتری شروع می‌کنند، بعد از ایشان، مرحوم ملا‌حسین‌قلی همدانی هستند و بعد مرحوم سید احمد آقای کربلایی و مرحوم بهاری که تقریباً از سید احمد آقای کربلایی به مرحوم قاضی منتقل می‌شود. به نظر بنده اینها مشی‌شان یک مشی برگرفته از اهل‌بیت علیهم‌السلام است. خیلی جدی روی این جهت حساسیت نشان می‌دهند. به اعتقاد بنده سبکشان خیلی به سید‌بن‌طاووس می‌خورد، چون مرحوم آقای بهجت خیلی به مرحوم سید ارائه می‌دادند. اقبال مرحوم سید مخصوصاً مورد توجهشان بود و صحبت‌هایی در مورد سید در درسشان و جاهای دیگر داشتند. پیدا بود که از جناب سید‌بن‌طاووس متأثر هستند.

به نقل از معارف کیهان