پژوهش در رشته های مختلف علمی به شیوه های گوناگون انجام می شود و نمی توان یک روش مشخص که در همه شاخه های علوم کاربرد داشته باشد معرفی کرد. با این حال، اصولی کلی بر فرایند پژوهش در رشته های مختلف حاکم است که بیش از آن که با هم متفاوت باشند به هم شبیه هستند.

پژوهش به هر شکل و در هر رشته ای که انجام شود همواره تابع دستور العمل های مدون و منطقی است که پژوهشگران را در انجام کارشان یاری می کنند. هم چنین، به کار بستن این دستورالعمل ها آنان را قادر می سازد که ضمن کسب اطمینان بیشتر نسبت به صحت نتایج کارشان نتایج و آثار سایر پژوهش ها را مورد ارزیابی قرار دهند. معمولا در گام اول همه پژوهش ها با یک یا چند پرسش آغاز می شوند. این پرسش ها ذهن پژوهشگر را به خود مشغول کرده و او را به تلاش در جهت پاسخگویی به آن ها وا می دارد.

در گام دوم، پژوهشگر به جستجو در منابع علمی زمینه موضوعی خود می پردازد و با بررسی دقیق آن ها به تصویر روشن تری از میزان دانش موجود در آن زمینه دست می یابد، تصویری که مبتنی بر گزارش های منتشر شده سایر پژوهشگران در آن زمینه است. به این مرحله"مرور پیشینه پژوهش” می گویند. اگر در این مرحله منابعی برای پژوهشگر مفید باشد و از آن ها به نحوی استفاده کند، در گزارش تحقیق خود فهرستی کامل از تمام منابع مورد استفاده را به دقت ذکر می کند. استناد به این منابع ضمن آن که پیوندی بین پژوهش او با پژوهش های قبلی نشان می دهد به پژوهش در دست انجام اعتبار بیشتری می بخشد و ارتباط های علمی میان پژوهشگران را افزایش می دهد.

در مرحله سوم، پژوهشگر به گردآوری اطلاعات و داده هایی می پردازد که می تواند در آینده مبنای تحلیل ها و تفسیرهایی قرار گیرد که در نهایت به یافتن پاسخ پرسش های اولیه منجر شود. این بخش از پژوهش که به مرحله گردآوری اطلاعات و داده معروف است می تواند به شکل های کاملا مختلفی انجام شود. مثلا در پژوهش های معمول در حوزه های علوم انسانی و علوم اجتماعی مانند روانشناسی، علوم تربیتی و جامعه شناسی از ابزارهایی مانند پرسشنامه، مصاحبه و مشاهده استفاده می شود. در علوم تجربی پژوهشگران در این مرحله به انجام آزمایش های مختلفی می پردازند و تاثیر عوامل مشخصی را در زمینه کار خود مورد سنجش و آزمون دقیق قرار می دهند.

در مرحله چهارم داده های گردآوری شده به روش هایی مختلف - مثل استفاده از مبانی علم آمار - سازماندهی و خلاصه می شوند. این سازماندهی و خلاصه سازی به نحوی صورت می پذیرد که امکان توصیف و مقایسه نتایج حاصل شده برای پژوهشگر فراهم می شود. ترسیم نمودارها و جدول های مختلف از روش های معمول سازماندهی و خلاصه سازی داده ها به شمار می آید.

در مرحله پنجم پژوهشگر می تواند بر اساس تحلیل یافته های مراحل قبل به تفسیر روشنی از موضوع پژوهش پرداخته و پاسخی برای پرسش های اولیه خویش بیابد.

در آخرین گام، نتایج پژوهش انجام شده می تواند به یکی ازروش های معمول در انتشارات علمی به صورت چاپی یا الکترونیکی منتشر شود. مثلا نتایج پژوهش ها ممکن است در قالب گزارش های مفصل یا مختصر تحقیقی، مقاله های علمی مجله ها، رسانه های گروهی، سایت های اینترنتی یا ارائه در همایش های تخصصی ملی یا بین المللی انتشار یابد. این نتایج می تواند در آینده مورد استفاده سایر پژوهشگران قرار گیرد و مبنایی برای انجام مطالعات بعدی باشد. اگر پژوهش ها از نوع کاربردی باشند نتایج به دست آمده در اختیار کسانی قرار می گیرد که می توانند از آن نتایج برای حل مشکلات موجود استفاده کنند.

معاون پژوهش مریم علیپور.