معناشناسی بخشی از دانش زبان‏شناسی است که از رهگذر آن می‏توان به تحلیل معنای واژه‏ها و جمله‏های یک متن پرداخت و جایگاه دقیق کلمه‏ها و ترکیب‏های آن را با توجّه به نظام معنایی که در آن قرار دارد، به دست آورد. این نوشتار به معناشناسی واژه­ی توبه در قرآن می‏پردازد.

توبه در لغت به معنای بازگشتن و در اصطلاح ندامت و پشیمانی بر اعمال گذشته و تصمیم بر عدم بازگشت به گناه است. این کلمه از الفاظ مشترک بین انسان و خداوند می­باشد. گاه در قرآن کلماتی به کار می‏رود که در ظاهر، اتّحاد معنایی با توبه دارند و می‏توانند به عنوان جانشین توبه مطرح گردند، مانند استغفار، انابه و ندامه، امّا با توجّه به معنای لغوی و اصطلاحی آنان می‏توان متوجّه افتراق و تعدّد معنایی آن­ها گردید. برخی واژگان هم در تضاد با واژه­ی توبه قرار دارند. از جمله؛ اسراف، تکبّر و استکبار؛ که اگر این صفات رذیله در فردی باشند موجب سلب توفیق توبه در انسان خطاکار می‏شوند. در برخی آیات قرآن نیز صفاتی از خداوند هم­چون غفور، ربّ، مجیب، بارئ و ودود آمده که این صفات بر محور جانشینی توبه قرار ندارند امّا همواره با توبه به کار می­روند. هم­چنین کلمه­ی توبه در قرآن کریم 7 مرتبه تکرار و از ریشه­ی آن 87 کلمه استعمال شده و مشتقّات آن 23 کلمه است.

واژگان کلیدی: معناشناسی، توبه، مترادف، متضاد، هم‏نشینی، مشتقّات