بررسی جایگاه عید فطر دراسلام

فطر تولدی دوباره از جنس معنویت

در نوشتار حاضر نویسنده ضمن تبیین دو واژه «عید» و «فطر» به تحلیل حقیقت این عید و امتیازات آن نسبت به اعیاد دیگر پرداخته و جایگاه عید فطر را در اسلام بررسی کرده است.

اهمیت عید فطر
عید فطر به این مناسبت است که در پرتو اطاعت یک ماهه در شب‌ها و روزهای رمضان، صفا و پاکی فطری نخستین، به روح و جان بازمی‌گردد و آلودگی‌هایی که برخلاف فطرت است، از میان می‌رود. عید فطر روزی است که خداوند آن را از میان روزها برگزیده است و ویژه هدیه بخشیدن و جایزه دادن به بندگان خویش ساخته و آنان را اجازه داده است تا در این روز نزد حضرت حق تعالی گرد آیند و بر خوان کرم او بنشینند و ادب بندگی بجای آرند، چشم امید به درگاه او دوزند و از خطاهای خویش پوزش خواهند، نیازهای خویش به نزد او آرند و آرزوهای خویش از او خواهند. عید، عید کسی است که خدا روزه‌اش را پذیرفته و نماز او را ستوده است.
در فرهنگ اسلامی اولین روز ماه شوال به عنوان عید فطر و جشن بازگشت به فطرت معین شده است، زیرا مسلمانان روزه‌دار در طول ماه رمضان با ارتباط‌های پی‌درپی با خداوند متعال و استغفار از گناهان به تصفیه روح و جان خویش همت گماشته و از تمام آلودگی‌های ظاهری و باطنی که برخلاف فطرت آنهاست، خود را پاک کرده و به فطرت واقعی خود برمی‌گردند. امیر مومنان علی(ع) نیز از همین زاویه به عید فطر می‌نگرد و با اشاره به روز عید می‌فرماید: «انما هو عید لمن قبل الله صیامه و شکر قیامه و کل یوم لا یعصی الله فهو عید(1)؛ این عید کسی است که خدا روزه‌اش را پذیرفته و نماز او را ستوده است و هر روز که خدا نافرمانی نشود، آن روز عید است».
پس روز ترک گناه و فاصله گرفتن از زشتی‌ها و پلیدی‌ها و روز غلبه بر شیاطین، روز عید است. عید فطر روز بازگشت به فطرت است، این معنا را می‌توان از واژه «عید فطر» هم فهمید، چرا که «عید» به معنای بازگشت و «فطر» به معنای «فطرت و طبیعت» است.
مسلمانان در این روز در اثر یک ماه ضیافت و مهمانی خداوند به صفای باطن دست یافته و در حقیقت، شخصیت واقعی خویش را بازیافته‌اند. آری، فطرت پاک انسان در طول سال در اثر غبارهای جهل و نادانی و غفلت به انواع گناهان و معصیت‌ها مبتلا شده و از حقیقت خود دور می‌شود و در نتیجه دچار خودفراموشی و خدافراموشی می‌گردد. اما با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان، انسان مسلمان در پرتو فضای معنوی آن ماه و تلاش‌های خویش به یک زندگی نوین دست می‌یابد، که می‌توان آن را «بازگشت به خویشتن» نامید.
در روز عید فطر گویی یک مسلمان از نو متولد می‌شود، چرا که طبق گفتار امیرمومنان(ع) روزه‌داران در شب عید فطر از تمام آلودگی‌ها و پلیدی‌ها پاک می شوند و کمترین پاداش خود را که پاکی و پاکیزگی است دریافت می‌کنند. آن حضرت چنین می‌فرماید: ای بندگان خدا! بدانید که کوچکترین چیزی که برای مردان و زنان روزه‌دار است، این است که فرشته‌ای در روز آخر ماه مبارک رمضان به آنها ندا می‌دهد: ای بندگان خدا! بشارتتان باد که [خداوند متعال] تمام گناهان گذشته شما را آمرزید، پس بنگرید که بعد از این چگونه عمل خواهید کرد.»(2)
شیخ مفید می‌نویسد: اینکه روز اول ماه شوال عید اهل ایمان قرار داده شده است، به خاطر این است که آنان برای قبول اعمالشان در ماه رمضان خوشحالند و از اینکه خداوند متعال گناهشان را بخشیده و بر عیب‌های آنان پرده کشیده و مژده و بشارت از طرف خداوند رسیده است که ثواب‌های بسیاری برای روزه‌داران عطا خواهد کرد و از اینکه مومنین در اثر تلاش‌های شب و روز ماه مبارک رمضان چند مرحله به قرب الهی نزدیک شده‌اند، حالت سرور و نشاط دارند. در این روز عمل معین شده و این علامت پاکی از گناهان است، عطر زدن و بوی خوش استعمال کردن و لباس زیبا و تمیز پوشیدن و به صحرا رفتن و زیر آسمان نماز خواندن همه‌اش علامت شادی و سرور و از روی حکمت می‌باشد.(3)

معنی و مفهوم «عید» و «فطر»
1. عید در لغت:
این واژه در لغت به معنای: خوی گرفته، هر چه باز آید از اندوه و غم و اندیشه و مانند آن، روز فراهم آمدن قوم، مطلق روز جشن و روز مبارکی که در آن روز مردم شادی کنند و به یکدیگر تبریک گویند، به کار رفته است.(4)
برخی برآنند که اصل این لغت از ماده عود - بازگشتن- بوده ولی برخی دیگر بنابر نقل ابن‌منظور در لسان العرب معتقدند که اصل واژه عید از عادت می‌باشد، به دلیل آنکه مردم در روز عید، عادت به جمع شدن کنار یکدیگر نموده‌اند.(5)

2. عید در اصطلاح
از دیدگاه علامه طباطبایی؛ عید در نزد هر قوم و ملتی، عبارت است از: روزی که در آن به افتخار موهبتی اختصاصی نائل آمده باشند.(6)
بر این اساس اعیاد ملت‌ها نسبت به یکدیگر متفاوت خواهد بود؛ چنانکه بسیاری از آنها روز استقلال و رهایی خویش از بند استعمار را به عنوان روز عید ملی تلقی کرده و در آن روز به شادی می‌پردازند.
بنابر این باید گفت: عید به معنای اصطلاحی‌اش یک سنت بشری است که جهت بزرگداشت حوادث مهم و سرنوشت‌ساز، هر سال تکرار می‌گردد.

3. منشأ عید و معیار ارزش‌گذاری در آن
دقت در معنای اصطلاحی عید، بیانگر آن است که منشأ عید در نزد ملت‌ها، پیدایش تحولی مثبت و سازنده در سیر تکاملی آنان می‌باشد؛ از این رو به حوادث ذلت‌بار یا ‌غم‌انگیز که ایامش هر سال تکرار می‌شود به دیده «عزا» - در برابر عید - می نگرند.
نکته مهم در این زمینه، نحوه نگرش ملت‌ها در معیار ارزش‌گذاری اعیاد می‌باشد؛ بدیهی است اختلاف در نوع نگرش آنها با یکدیگر در این زمینه، تاثیر فراوان در تعیین «عید» خواهد داشت.

4. عید در اسلام، قرآن و روایات
در اسلام معیار ارزش‌گذاری برخی ایام به عنوان «عید»، از سه جنبه مورد عنایت قرار گرفته است:
الف- ولادت رهبری از رهبران الهی - نظیر عید ولادت امامان معصوم(ع).
ب- انتصاب رهبری از رهبران الهی به مقامی بزرگ، نظیر عید مبعث و عید غدیر.
ج- دگرگونی و تحولی سازنده در افکار و آرمان انسان‌ها؛ نظیر عید فطر.
در قرآن کریم «واژه عید»‌نسبت به روز نزول مائده آسمانی که موهبتی ویژه از ناحیه خداوند متعال به عیسی(ع) و پیروانش بود، اطلاق گردیده است:
الهم ربنا انزل علینا مائده من السماء تکون لنا عیدا لاولنا و آخرنا.(7)
خداوندا فرو فرست بر ما خوانی از آسمان تا برای همه ما از اولین و آخرین، عیدی باشد.(8)
نکته مهم آنکه در این آیه شریفه، کلمه «عید»، به عنوان فلسفه و علت برای نزول مائده آسمانی آمده است.
به دیگر سخن چون فلسفه نزول مائده آسمانی، اطمینان قلب و زدودن وساوس نفسانی و تقرب بیشتر به ساحت الهی بود، عید بودن چنین روزی نیز که هر سال تکرار می‌شود، همین ویژگی‌ها را نیز در بر خواهد داشت.
در روایات نیز واژه «عید» به مواردی اطلاق شده است که انسان به مرتبتی از کمال یا تقرب الهی نائل آمده باشد. سخن معروف حضرت امیر(ع) که فرمود:
«کل یوم لا یعصی الله فیه فهو عید»(9)
باید به همین معنای عام دانست.

5. فطر:

این واژه در لغت به معنای: گشایش روزه، روزه گشادن، مقابل صوم، به کار رفته است.(10)
ضمنا توجه به این نکته لازم است که فطر - به فتح ف - به معنای آفریدن و شکافتن بوده و با فطر از نظر مفهومی متفاوت می‌باشد.(11)
روز اول شوال را نیز بدان سبب عید فطر خوانده‌اند که در این روز، امر امساک از خوردن و آشامیدن از انسان برداشته شده و از مومنان خواسته شده است که در آن روز، روزه‌شان را شکسته، افطار کنند.

حقیقت عید فطر
در روایات متعدد از عید فطر به عنوان «یوم الجوائز» یاد شده است. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «وقتی اول شوال فرا می‌رسد منادی ندا بر‌ می‌آورد، ای مومنان، اول صبح به سوی جایزه‌هایتان بشتابید.» سپس فرمود: «ای جابر، جوائز خداوند همانند جایزه‌های پادشاهان نیست». آنگاه فرمود: این روز، روز جائزه است.(12)
عالم وارسته، میرزا جواد آقاملکی تبریزی(ره) در این رابطه می‌فرماید:
«عید، زمانی است که خداوند متعال برای جایزه دادن و بهره‌مند کردن بندگان از نعمت‌ها، آن را در میان روزها انتخاب می‌کند تا برای گرفتن خلعت‌ها و عطایا، جمع شوند و به همگان اعلام کرده است که به درگاه او روی آورده و با اعتراف به بندگی و آمرزش خواستن از گناهان و عرضه نیازها و آرزوهایشان، برای او تواضع نمایند. خداوند نیز در تمام این موارد به آنان وعده اجابت و اعطایی بالاتر از آرزوهایشان بلکه بالاتر از آنچه در دل بشری خطور کرده، داده است. خداوند ماه رمضان را میدان مسابقه عبادت خود قرار داده و بندگانش را در روز عید فرا خوانده تا برای گرفتن جوایز و هدایا جمع شوند.» (13)
طبق این بیان، عید فطر، صرف بزرگداشت یک روز و تکرار یک خاطره نبوده بلکه واقعیتی است که هر سال در اول ماه شوال، عده بسیاری از بندگان خداوند که در مسابقه عبادت ماه رمضان تلاش نمودند، موفق به اخذ جوایز الهی و درجات عالی می‌شوند. بنابراین عید فطر، تنها اختصاص به کسانی خواهد داشت که تن به عبودیت الهی داده و خالصانه سر به آستان معبود نهادند و آنان که بی‌تفاوت از کنار این مائده عظیم الهی عبور کرده و یا تنها به ظواهر برخی عبادات بسنده کردند، محروم از حقیقت این عید خواهند بود.
در کلمات گهربار امیرمومنان نیز، «عید فطر» تنها به کسانی اختصاص یافته که موفق به پیمودن مسیر مسابقه عبادت در ماه رمضان گردیده و نشان قبولی را از ناحیه خداوند متعال دریافت کرده‌اند:
انما هو عید لمن قبل‌الله صیامه و شکر قیامه. (14)
انما هذا عید من غفر له. (15)
و فرزند بزرگوارشان امام حسن(ع) نیز غافلان از این مائده عظیم الهی را بی‌نصیب از برکات عید فطر می‌داند. آن حضرت در روز عید فطر وقتی عده‌ای را دید که می‌خندیدند و بازی می‌کردند، رو به همرهان خود کرد و فرمود:
خدای عزوجل ماه رمضان را آفرید تا میدان مسابقه‌ای برای خلقش باشد که در آن با طاعت و رضایت او با یکدیگر مسابقه بدهند. عده‌ای سبقت گرفته و سعادتمند شدند و عده‌ای عقب‌افتاده و ناامید شدند. شگفتا از کسی که در این روز می‌خندد و بازی می‌کند. روزی که نیکوکاران در آن پاداش یافته و کوتاهی‌کنندگان زیان می‌بینند. به خدا سوگند! اگر پرده‌ها فرو افتد نیکوکار می‌اندیشد که چرا بیشتر عمل نیک انجام ندادم و بدکار می‌گوید: چرا بد می‌کردم و از شانه کردن مو و صاف کردن لباس خود باز می‌مانند. (16)
بنابراین عید فطر برخلاف اعیاد دیگر، عمومی و همگانی نبوده و تنها مختص عده‌ای خاص خواهد بود.
امتیازات عید فطر نسبت به دیگر اعیاد

اعیاد اسلامی نظیر عید قربان، عید مبعث، عید ولادت امامان(ع) و… بیانگر وقایع و خاطرات مسرت‌بخش و تکاملی برای مسلمانان می‌باشند، اما در بین آنها عید فطر از امتیازات خاصی برخوردار است که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

1. تشریع، از ناحیه خداوند متعال
از برخی منابع دینی از جمله دعای قنوت نماز عید فطر چنین برمی‌آید که نامگذاری اول شوال به عنوان «عید» از ناحیه خداوند متعال انجام گرفته است:
«اسئللک بحق هذا الیوم الذی جعلته للمسلمین عیدا»
این فراز از دعا، بیان می‌کند که عید فطر همانند ماه رمضان، ضیافتی دیگر از سوی رب‌العالمین بوده که بندگانش را پس از یک ماه طاعت و اخلاص به سوی خویش فرا خوانده تا مزد فرمانبرداری‌شان را به آنها عنایت کند.

2. پیروزی ایمان و عقل دوراندیش بر نفس اماره
شکی نیست که شرط اصلی هر نوع اصلاحات اجتماعی و غلبه بر نیروهای مهاجم خارجی، موفقیت در برابر قوای ویرانگر داخلی است.
انسان تا زمانی که از درون ساخته نشود، قدرت پیکار با عوامل بیگانه را نخواهد داشت.
عید فطر، نشانه شکست قوای ویرانگر و ضد تکاملی داخلی و غلبه ایمان و عقل است.
در روز عید فطر، فردی که موفق به طاعت الهی و تعدیل غرایز سرکش در ماه رمضان شده است، پیروزمندانه از خانه بیرون آمده و همچون سربازی که خصم را کوبیده، باچهره‌ای باز دیگر سربازان را به آغوش می‌کشد و بر این پیروزی خدای را سپاس گفته و سجده شکر بجا می‌آورد.
توجه به این نکته مهم در اینجا لازم است که در عید فطر برخلاف دیگر اعیاد که غالباً اموری غیر اختیاری هستند- هر فرد روزه‌دار می‌تواند در تحقق این عید و پیروزی بزرگ- که مبدأ پیروزی‌های دیگر است سهیم باشد؛ چون رمضان، ماه مبارزه با شیاطین داخلی و قوای سرکشی است که قصد سلطه بر عقل را دارند و عید فطر روز اعلام پیروزی عقل بر شیطان است. بنابراین هر فردی که توانست در این عرصه پیکار موفق شود، در تحقق این عید نقش داشته است؛ در حالی که در دیگر اعیاد، افراد غالباً نقشی در تحقق آنها ندارند، بلکه تنها شاهد پیروزی هستند.

3. وصول، به عالی‌ترین مرتبه کمال
در ماه رمضان، دل‌های عارفان به حقایق آن، سرشار از عبادت و اخلاص می‌شود: «اللهم اشحنه بعبادتنا ایاک» و برخی از آنان گوی سبقت را از همگان حتی ملائک مقرب الهی می‌ربایند: «و ان نتقرب الیک… حتی لا یورد علیک احد من ملائلتک»(17)
از این رو، عید فطر برای آنان زمان وصول به عالی‌ترین مرتبه کمال است.
در توضیح بیشتر این نکته باید گفت:
قطعاً برترین ایام برای هر انسان، ایامی است که انسان موفق به کسب بیشترین سرمایه‌ها بشود. سرمایه‌ای که تضمین کننده نیازهای مادی و معنوی‌اش در طول سال باشد.
با توجه به این نکته می‌بینیم در بین تمام ایام سال، تنها ماه رمضان است که انسان‌ها فرصت کافی برای کسب چنین سرمایه و سود ارزشمندی را می‌یابند. امام سجاد(ع) در این زمینه می‌فرماید:
و اربحنا افضل ارباح العالمین(18)
ماه رمضان برترین سودهای جهانیان را به ما ارزانی داشت.
در سیره اولیاء الهی و عالمان وارسته نیز می‌بینیم که نهایت اهتمام را در قدردانی از یام ماه مبارک مبذول داشته و مراقبت‌های ویژه را از آن به عمل می‌آوردند؛ آیت الله جوادی آملی در این رابطه می‌فرماید:
از ابن طاوس نقل شده است که فرمود: عده‌ای اول سالشان اول فروردین است. یک نوجوان اول سال او اول فروردین است که تلاش می‌کند لباس نو در برکند… اول سال یک کشاورز، اول پاییز است که درآمد مزرعه را حساب می‌کند. اما آنها که اهل سیر و سلوکند، اول سالشان، ماه مبارک رمضان است؛ حساب‌ها را از ماه مبارک تا ماه مبارک بررسی می‌کنند که ماه رمضان گذشته چه درجه‌ای داشته و امسال چه درجه‌ای دارند؟ چقدر مطلب فهمیده و چقدر مسائل برای آنها حل شده است؟ ماه مبارک رمضان برای سالکان الی‌الله، ماه محاسبه است. لذا امام سجاد(ع) فرمود: هیچ کسی در سراسر جهان به اندازه ما در این ماه استفاده نکرد.(19)
بعد از بیان مطالب فوق می‌گوئیم: وقتی ماه رمضان از خاصیتی اینچنین والا برخوردار بود طبعاً روز عید فطر، که نتیجه و محصول چنین ماهی می‌باشد، مظهر نیل انسانهای موفق به برترین کمالات خواهد بود.

4. شادی، در سایه بندگی
بسیاری از شادی‌ها و لذت‌ها، مبنای صحیحی نداشته و معلول برخی توهمات ساختگی است. بدیهی است شادی‌هایی که مبتنی بر احساسات زودگذر و هیجانات نفسانی باشد، اثری جز غفلت و مستی به دنبال نخواهد داشت و انسان را به تدریج از حقایق دور خواهد ساخت.
عید فطر نیز روز شادی است، اما شادی و سروری که ناشی از پیروزی در مسابقه عبادت و بندگی خداوند می‌شود. مسلمانی که توانسته است ماه رمضانش را با موفقیت سپری کند، در روز عید فطر با دو عامل خرسند کننده مواجه می‌شود.
یکی انجام واجبات و دیگری انتظار پاداش
چنین شخصی این روز را جشن می‌گیرد، چون از زنجیرهای بردگی خدایان دروغین رهایی یافته و تن به معبود حقیقی سپرده است. در حقیقت جشن او، جشن رهایی، جشن استقلال و جشن بندگی خدا خواهد بود.

5. اعلان آمادگی
فرد و جامعه‌ای که در ماه رمضان موفق به اصلاحات فردی و درونی شده و بر قوای مهاجم داخلی پیروز گردیده‌اند، با برگزاری روز عید، آمادگی خویش را برای اصلاحات اجتماعی و مبارزه با دشمنان خارجی آماده می‌کنند. آنان خود را مهیای پیمودن راههای دشوارتر کرده و روز عید را مقدمه این سفر طولانی می‌دانند.
بنابراین روز عید، در حالی که روز شکرگزاری در برابر نعمت عظیم پیوستن انسان به حق در سایه بندگی می‌باشد، سرآغاز هجرتی از حق به سوی خلق نیز خواهد بود.

6. کمک اقتصادی
از ویژگی‌های دیگر عید فطر آن است که قبل از برپایی نماز عید و ملاقات با حق‌تعالی، مسلمانان مکلفند با پرداختن زکات فطرت در رفع نیاز فقیران جامعه اقدام کنند. معنای این دستور آن است که مسلمان راستین شایسته نیست شادی‌اش را در چنین روزی، با بی‌تفاوتی در برابر محرومان جامعه برگزار کند، توجه به نیازمندان، که از فقیران خویشاوند شروع می‌شود، سهیم کردن آنان در شادی عید است و این کار باید قبل از حضور در مصلی و اقامه نماز، صورت پذیرد.

7. عید فطر، عید بعد از عید
ماه رمضان، ماهی است که بندگان حق به ضیافت الهی دعوت شده‌اند. از همین رو در زبان پیشوایان الهی با عنوان عید به آن خطاب شده است.
امام سجاد(ع) می‌فرماید:
السلام علیک یا شهر الله الاکبر، و یا عید اولیائه(20)
سلام بر تو ای بزرگترین ماه خدا و سلام بر تو ای عید اولیاء الهی.
از طرفی، نخستین روز ماه شوال را نیز عید فطر نامیده‌اند. جمع این دو با هم، مبین آن است که اولاً ضیافت الهی در ماه رمضان، لقاءالله را در پایان رمضان، به دنبال دارد. بنابراین اولاً عظمت چنین روزی، به عظمت ماه رمضان برمی‌گردد، نه ماه شوال.
ثانیاً از قرار گرفتن این دو عید در کنار یکدیگر می‌توان برتری عید فطر را نسبت به اعیاد دیگر استنباط کرد؛ چون وقتی ماه رمضان برترین ماه سال بود؛ طبعاً عید فطر نیز که محصول و نتیجه آن است برترین عید خواهد بود، در نتیجه کسانی که از برکات این دو عید بی‌بهره باشند زیانکارترین انسانها خواهند بود؛ همانگونه که پیامبر اکرم(ص) فرمود:
فان الشقی من حرم غفران الله فی هدا الشهر العظیم(21)
انسان شقی- و بدبخت- کسی است که از ماه رمضان خارج شود و آمرزیده نشود.
این سخن پیامبر(ص) هر چند نسبت به ماه رمضان وارد شده است اما از آنجا که عید فطر، عصاره و نتیجه ماه رمضان است، شامل آن نیز می‌شود.
ـــــــــــــــــــــــــ
1- نهج‌البلاغه، حکمت 428.
2- امالی شیخ صدوق، ص 100
3- مسار الشیعهًْ، ص 30.
4- لغت‌نامه دهخدا، ج 10، ص 14524.
5- المیزان، ج 6، ص 235.
6- لسان العرب، ج 4،‌ص 459.
7- مائده، 114.
5- مسیحیان از آن زمان تاکنون، روز نزول مائده را که یکشنبه اتفاق افتاد به دیده احترام نگریسته و آن روز را روز تعطیل خودشان در طول هفته برگزیده‌اند.
6- نهج‌البلاغه، حکمت 428.
10 و 11- لغت‌نامه دهخدا، واژه فطر.
12- من لا یحضره ‌الفقیه، ج 4، ص 323.
13- المراقبات ، ترجمه ابراهیم محدث، صص 334-333، نشر اخلاق، چاپ پنجم.
14- نهج‌البلاغه، حکمت 428.
15- بحارالانوار، ج 40، ص 326.
16- من لایحضره الفقیه، ج1، ص 324
17 و 18. صحیفه سجادیه، دعای 45 و دعای وداع ماه مبارک رمضان.
19. ره توشه راهیان نور، ص 217-218 مقاله وداع با ماه خدا- ویژه ماه رمضان 1378.
20. صحیفه سجادیه، دعای 45
21. بحارالانوار، ج 96، ص 356
محسن مطلبی جونقانی در معارفی از کیهان